Özbekçede kirish/kiritma Söz Yapıları Üzerine

Year 2023, Issue: 13, 1089 - 1101, 31.12.2023

Tugba Bilveren

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1383090

Abstract

Özbekçe gramer kaynaklarında kiritma (giriş), kirish (giriş), kirish soʻz (giriş söz), kiritma boʻlak (giriş), kirish/ kiritma birikma (giriş cümleciği) ve kirish / kiritma gap (giriş cümlesi) başlıklarıyla verilen bu yapılar konuşmacının, cümlenin geneline ya da her bir ögeye yüklediği duygusal durumu gösteren yapılardır. Cümlenin ögesi durumunda olmayan ama tüm cümleyi ilgilendiren ve giriş söz niteliği taşıyan kirish/kiritma söz yapıları aynı zamanda düşüncedeki kesinlik, şüphe, tahmin gibi anlamları bildiren kiplik sözler olarak da değerlendirilir. Türkiye Türkçesi gramerlerinde edatlar, cümle başı edatları, cümle menşeli edatlar, bağlam, cümle dışı unsur gibi başlıklar altında örneklerini gördüğümüz bu konunun Özbek gramerciliğinde nispeten farklı değerlendirildiği görülür. Birinchidan (birincisi, ilk önce), masalan (mesela), yaʻni (yani), modomiki (madem ki), shekilli (galiba), afsus (maalesef, ne yazık ki), esiz (maalesef), demak (yani, demek öyleyse), darhaqiqat (gerçekte, gerçekten), baxtimizga (iyi ki ), toʻgʻri (doğru), rost (doğru), shubhasiz (şüphesiz), soʻzsiz (koşulsuz, şartsız), aftidan (galiba), haqiqatan (hakikaten, gerçekten), odatda (genellikle), qisqasi (velhasıl), albatta (elbette), aytganday (akla gelmişken), shunday qilib (böylece), oxiri (son olarak) vb. sözler cümlede müstakil halde bulunan kiritma söz yapılarıdır. Özbekçede kiritma olarak kullanılan bazı sözlerin asıl anlamını kaybettiği de görülür. Örneğin; aftidan (galiba, anlaşılan) sözcüğünün aft (yüz, çehre) anlamı unutulmuş, konuşanın tahminini, çıkarımını ifade eden bir söz olmuştur. Aynı şekilde kendi anlamını kısmen kaybetmiş ve kiritma söz görevinde kullanılmış fiiller de vardır. Ishon- (inan-), koʻr- (gör-), qara- (bak-) fiilleri de cümlede anlamına göre kiritma söz olarak kabul edilir. Bu çalışmamızda Özbekçede sıklıkla görülen ve müstakil bir gramer kategorisi olarak değerlendirilen bu yapıların durumları ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Keywords

Özbekçe, kiritma, giriş söz, modal söz.

On kirish/ kiritma Word Structures in Uzbek

Abstract

These structures, which are given with the titles of kiritma, kiritma bo'lak, kiritma birikma or kirish so’z in Uzbek grammatical sources, are the structures that show the emotional state that the speaker attributes to the general sentence or to each element. Introductory word structures, which are not part of the sentence but are related to the whole sentence and are introductory words, are also considered as modal words that convey meanings such as certainty, doubt, and prediction in thought. It is seen that this subject, which we see under the headings such as prepositions, prepositions at the beginning of the sentence, prepositions originating in the sentence, context, extra-sentence element in Turkey Turkish grammars, is evaluated relatively differently in Uzbek grammar. birinchidan (first, first), masalan (eg), ya'ni (so), modomiki (since), shekilli (I guess), afsus (unfortunately, unfortunately), esiz (unfortunately), demak (so, say so), darhaqiqat (really, truly), baxtimizga (good luck), to'g'ri (true), rost (true), shubhasiz (doubtless), so’zsiz (unconditional), aftidan (probably), haqiqatan (indeed, really), Odatda (usually), qisqasi (in short), albatta (of course), aytganday (by the way), shunday qilib (thus), oxiri (finally), etc. words are self-contained word structures in sentences. It is also seen that some words used as kiritma in Uzbek have lost their original meaning. For example, the meaning of aft (face, face) of the word aftidan (I guess, understood) has been forgotten, and it has become a word that expresses the speaker's guess and inference. Likewise, there are verbs that have partially lost their meaning and are used as words. The verbs ishon- (believe), ko'r- (see), qara- (look) are also considered as kiritma words according to their meaning in the sentence. In this study, the situation of these structures, which are frequently seen in Uzbek and considered as an independent grammatical category will be tried to be revealed.

Keywords

Uzbek, kiritma, introductory word, modal word.

References

• Abdurahmanov, Gʻ, Shukurov, Sh. (1973). Oʻzbek Tilining Traixiy Grammatikasi, Morfologiya va Sintaksis. Toshkent: Oqituvchi.
• Abdurahmanov, Gʻ. A., Shoabdurahmanov, Sh., Hojiyev, A.P. (1976). Oʻzbek Tili Grammatikasi Sintaksis. Toshkent: Fan Nashriyoti.
• Asqarova, M., Yunusov, R., Yoʻldoshev M., Muhammedova, D. (2006). Oʻzbek Tili Praktikumi. Toshkent: Iqtisod-Moliya.
• Abdurahmanov, Gʻ., Shukuruv, SH., Mahmudov, Q. (2008). Oʻzbek Tilining Tarixiy Grammatikasi Fonetika, Morfologiya va Sintaksis. Toshkent: O’zbekiston Faylasuflari Milliy Jamiyati.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Bilgegil, M.K. (1984). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ceritoğlu, M. (2012). Kırgız Türkçesinin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Fozilov, E. (1965). Oʻzbek Tilining Tarixiy Morfologiyasi. Toshkent: SSR Fan Nashriyoti.
• Gʻulamov, A.G., Asqarova, M.A. (1965). Hozirgi Oʻzbek Adabiy Tili Sintaksis. Toshkent: Oʻqituvchi.
• Hengirmen, M. (1997). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınları.
• Hojiyev, A. (2002). Tilshunoslik Terminlarning Izohli Lugʻati. Toshkent: Oʻzbekiston Milliy Entsiklopediyasi Davlat Ilmiy Nashriyoti.
• Karaağaç, G. (2011). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kononov, A.N. (1960). Grammatika Uzbekskogo Yazıka. Moskva: Izdatel’stvo Akademiy Nauk SSSR.
• Kurbanova, M., Karimova, Z. (2020). Oʻzbek Tilida Soʻz Gaplarning Pragmatic Xususiyatlari. VII. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Niğde, 503-512.
• Nurmonov, A., Mahmudov, N., Ahmedov, A., Solixoʻjayeva, S. (1992). Oʻzbek Tilining Mazmuniy Sintaksisi. Toshkent: Fan Nashriyoti.
• Öz-Özcan, A. (2008). Özbek ve Türkiye Türkçesinde “kesinlik” Bildiren Modal Sözler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 9, 447-458.
• Özkan M. ve Sevinçli, V. (2021). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özkul, Fatma (1995). Özbek Türkçesinde Gramer Terimleri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Po’latovna, E. Sh. (2018). Leksik Uusul Bilan Modallik Ifodalash va Modal Soʻzlarning Tasnifi Masalalari. Namangan Davlat Universiteti NatDU Ilmiy Ahboratnamesi, 1(2), 68-70.
• Rahmatullayev, Sh. (2006). Hozirgi Adabiy Oʻzbek Tili. Toshkent: Universitet.
• Sapayev, Q. (2009). Hozirgi Oʻzbek Tili, Morfemika, Soʻz Yasalishi va Morfologiya. Toshkent: Nizomiy Nomidagi TDPV.
• Sayfullayeva, R., Mengliyev, B., Boqiyeva, G., Qurbonova, M., Yunusova, Z., Abuzalova, M. (2009). Hozirgi Oʻzbek Adabiy Tili. Toshkent: Fan va Texnologiya.
• Toshaliyev, I. (1976). Hozirgi Oʻzbek Adabiy Tilida Kiritma Konstruktsiyalar. Toshkent: SSR Fan Nashriyoti.
• Turniyozov, N., Rahimov, A. (2006). Oʻzbek Tili. Samarqand: Samarqand Davlat Chet Tillari Instituti.
• Yaman, E. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması. Ankara: TDK.
• Xolmanova, Z.T. (2007). Tilshunoslikka Kirish. Toshkent: Mirzo Ulugʻbek Nomidagi Oʻzbekiston Milliy Universiteti.