Klasik Türk Şiiri Eleştiri Terimlerine Bir Örnek: “Sûz-Nâk”

Year 2023, Issue: 13, 412 - 427, 31.12.2023

Zafer Topak

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1399081

Abstract

Klasik Türk şiirinin eleştiri terimlerinin oluşmasına katkı sağlamak amacıyla yapılan bu çalışmada, şair tezkirelerinde ve divanlarda şiirle ilgili yapılan değerlendirmelerde sıklıkla kullanılan “sûz-nâk” terkibinin kullanım şekilleri irdelenmiş ve terkibin karşıladığı anlam alanları tespit edilmeye çalışılmıştır. Farsça birleşik sıfat olan ve sözlüklerde “yakıcı, yakan, dokunaklı, etkili” karşılıklarıyla yer alan sûz-nâk, şiirin bir sıfatı olduğunda genellikle sözlük anlamlarına uygun olarak kullanıldığı görülmüştür. Bununla birlikte tezkire yazarlarının ve şairlerin bazı değerlendirmelerinde bu kavram ile ne anlatmak istedikleri, hangi şiirleri sûz-nâk olarak niteledikleri görülebilmektedir. Bu değerlendirmelerde “Gönüldeki aşkı, aşk ateşini, gönülleri aşkla yanmış âşıkların dertlerini, sıkıntılarını, gönüllerindeki sızıyı anlatan; âşıkane üslupla söylenen; sevgiliyi ve onun ateş gibi yakıcı özellikteki güzellik unsurlarını anlatan; arzuyla söylenen; ayrılık ve hasreti anlatan; manevî bir feyizle söylenen; dinleyen ve okuyanların ciğerlerini ve gönüllerini yakan, onları hâlden hâle sokan” şiirlerin sûz-nâk şiirler olacağı belirtilmiştir. Bu kullanım alanlarına ve değerlendirmelere bakılarak sûz-nâk terkibinin sözlüklerdeki anlamlarına “şahsî duyguları içli bir şekilde anlatan; gönle tesir eden; duyguları harekete geçiren; duygusal, içli; içe işleyen, tesir eden, dokunaklı; coşkun, heyecanlı; zevk veren; hüzünlü; âşıkane” vb. anlamları da eklemek mümkündür.

Keywords

Klasik Türk şiiri, eleştiri terimleri, sûz-nâk, tezkire, divan

An Example of Classical Turkish Poetry Criticism Terms: “Sûz-Nâk”

Abstract

In this study, which was carried out with the aim of contributing to the formation of critical terms of classical Turkish poetry, the usage patterns of the “sûz-nâk” composition, which is frequently used in the evaluations of poetry in poet biographies and divans, were examined and the meaning areas covered by the composition were tried to be determined. Sûz-nâk, which is a compound adjective in Persian and appears in dictionaries as “burning, burning, touching, effective”, is generally used in accordance with its dictionary meaning when used as an adjective of poetry. However, in some evaluations of the tezkire writers and poets, it can be seen what they mean with this concept and which poems they describe as sûz-nâk. In these evaluations, “It tells about the love in the heart, the fire of love, the troubles, troubles and ache in the hearts of lovers whose hearts are burned with love; said in a loving style; describing the lover and his elements of beauty that burn like fire; spoken with desire; Describing separation and longing; said with a spiritual inspiration; it is stated that the poems that “burn the lungs and hearts of the listeners and readers and move them from mood to mood” will be sûz-nâk poems. Looking at these areas of use and evaluations, the dictionary meanings of the sûz-nâk composition are defined as “expressing personal feelings in an intimate way; affecting the heart; arouses emotions; emotional, heartfelt; penetrating, affecting, touching; enthusiastic, excited; pleasurable; sad; in love” etc. It is also possible to add meanings.

Keywords

Classical Turkish Poetry, critical terms, sûz-nâk, tezkire, divan.

References

• Açıkgöz, N. (2000). Klâsik Türk Şiiri Tenkid Terminolojisi ve “Âb-dâr” Örneği. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2, 149-160.
• Açıkgöz, N. (2017). Riyâzî Muhammed Efendi, Riyâzü’ş-şu’ara (Tezkiretü’ş-şu’ara). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39s-suarapdfpdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 10/11/2023]
• Arslan, M. (2018). Leylâ Hanım, Leylâ Hanım Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59881,leyla-hanim-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 10.10.2023]
• Bayram, Y. (2018). Adlî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59923,adli-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 15.10.2023].
• Bilkan, A. F. (1986). Divan Edebiyatında Tenkit. Millî Kültür, 54, 11.
• Bilkan, A. F. (1997). Nâbî Dîvânı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Canım, R. (2018). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 10.11.2023].
• Çavuş, M. F. (2019). 15. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Poetikası. Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniv.
• Çavuşoğlu, M. (2023). Taşlıcalı Yahyâ Bey, Dîvân. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/118586,taslicali-yahya-bey-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 15.11.2023].
• Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, M. A. (2023). Hayretî (Mehmed Şâh), Dîvân. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/118576,hayreti-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 15.10.2023].
• Coşkun, M. (2007). Klasik Türk Şiirinde Edebî Tenkit. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çiftçi, Ö. (2017). Fatîn Davud, Fatîn Tezkiresi (Hâtimetü’l-eş’âr). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresi-pdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 09.11.2023].
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Dikmen, H. (1991). Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırmalı Metni. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Doğan, M. N. (2008). Hüsn ü Aşk. İstanbul: Yelkenli Yayınevi.
• Erdem, S. (1994). Âdâb-ı Zurafâ. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ersoylu, İ. H. (2013). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Genç, İ. (2018). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57762,tezkire-i-suara-yi-mevleviyyepdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 20.11.2023].
• Horata, O. (1998). Esrâr Dede Hayatı, Eserleri, Şiir Dünyası ve Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnce, A. (2018). Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57124,mirza-zade-mehmed-salim-tezkiretu39s-su39arapdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 12.11.2023].
• İpekten, H. (2019). Nâ’ilî-i Kadîm Dîvân. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67155,naili-i-kadim-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 20.10.2023].
• İpekten, H. vd. (2017). Sehî Beg, Heşt Bihişt. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/56165,hest-bihistpdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 16/11/2023].
• Kahraman, B. (1995). Vahîd Mahtûmî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Eserlerinin Tenkitli Metni. Doktora Tezi. C.1-2. Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• Kaplan, M. (2019). Neşâtî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67330,nesati-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 12.10.2023].
• Karaköse, S. (2017). Nev’î-zâde Atâyî, Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 13.10.2023].
• Kavruk, H. (ty). Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasankavrukpdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 23.10.2023].
• Kaya, B. A. (2017). Azmizâde Hâletî, Azmizâde Hâletî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 22.10.2013].
• Kaya, B. A. (2020). Osman Nevres, Osman Nevres Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/76247,osman-nevres-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 17.10.2023].
• Kaya, B. A. (2019). Necâtî Bey’in Poetikası. İstanbul: Akademik Kitaplar Yayınları.
• Kılıç, F. (2018). Es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 14.10.2023].
• Kurtoğlu, O. (2017). Zâtî, Zâtî Dîvânı (Gazeller Dışındaki Şiirler). https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56164,zati-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 2.11.2023].
• Kurtuluş, R. (1995). Emîr Hüsrev-i Dihlevî. Diyanet İslam Ansiklopedisi. (C. 11, s. 135-137). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kutlar, F. S. (2004). Arpaemînizâde Mustafa Sâmî Divanı. Ankara.
• Küçük, S. (1994). Bâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macit, M. (1997). Nedim Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Okçu, N. (2011). Şeyh Galib Divanı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özder, D. (2020). Taşlıcalı Yahyâ Bey Divanı’nda Şiir Anlayışı. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 20, 234-280.
• Özgül, M. K. (2015). Şiirin Hazanında Gazel Dökenler: 1 Yenişehirli Avni Bey. (ed. İnci Enginün). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Solmaz, S. (2018). Bağdatlı Ahdî, Gülşen-i Şuʿarâ. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/56733,ahdi-gulsen-i-suarapdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 12/11/2023].
• Sungurhan, A. (2017). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş- Şu’arâ. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasan-celebipdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 10/11/2023].
• Şemseddin Sâmi. (1998). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Şu‘ûrî Hasan Efendi. (2019). Ferheng-i Şu‘ûrî. (Haz: Ozan Yılmaz). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şükûn, Z. (1984). Ferheng-i Ziyâ (Farsça-Türkçe Lügat, Gencîne-i Güftâr) İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Tarlan, A. T. (1992). Ahmet Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1992). Necati Bey Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1992). Hayâlî Bey Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tolasa, H. (1982). Divan Şairlerinin Kendi Şiirleri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmeleri. Ege Üniv. Sosyal Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. I, 15-46.
• Tolasa, H. (2002). 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Topak, Z. (2020). 18. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası. İstanbul: Akademik Kitaplar Yayınları.
• Tökel, D. A. (2003). Divan Edebiyatında Eleştiri. Hece Aylık Edebiyat Dergisi. 77/78/79, 14-47.
• Tulum, M. ve Tanyeri, M. A. (1977). Nev’î Divan (Tenkidli Basım), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Türkyılmaz, N. (2018). Klasik Şiir Üzerine Yapılan Tenkit Terminolojisine Bir Örnek: “Rengin”. Turkish Studies, 13(28), 1001-1021.
• Zavotçu, G. (2017). Zehr-i Mār-zāde Seyyid Mehmed Rızā, Rızâ Tezkiresi. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/56060,riza-tezkiresipdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 15/11/2023].
• Zülfe, Ö. (2011). Şiirin İzinde Sözün Gölgesinde (Osmanlı Şiirinde Kelimeler, Kavramlar, Deyimler). İstanbul: Bilge Kültür Sanat