Cerh Ta’dîl İlminde Müteşeddit ve Mütesâhil Âlimler ve Uygulamalarında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Year 2014, Issue: 24, 129 - 175, 01.12.2014

Veysel Özdemir

Abstract

Sünnet İslâm Dînin’nin Kur’ân’dan sonraki en önemli

kaynağıdır.Bu önemli kaynağın malzemesinin günümüze

ulaşmasını büyük oranda hadîsler sağlamıştır. Kur’ân’ın tefsiri

ve tebyîni sayılan Sünnet’in sağlıklı bir şekilde ortaya konulması

son derece önemlidir. Onun içindir kiHz. Peygamber’in

vefatından hemen sonra ashâb, O’na ait olan

hadîslerin aktarımında bazı usul ve esaslar ortaya koymuş,

sonraki nesiller ise bunları daha da geliştirmişlerdir. Nihayetinde

İslâm toplumunun elinde şekillenerekulûmu’l-hadîs denilen

bu alanda hadîsricâlini ayrıntılı olarak araştırıptenkîde

tabi tutan ve adına cerh ta’dîl denilen bir ilim dalı ortaya çıkmıştır.

Ana hedefi hadîslerin naklinin güvenilir kişilerden gelip

gelmediğinin ortaya koymak olan cerh ta’dîl ilminde; hadîs

ricâli adalet ve zabt açısından detaylı bir şekilde tenkîde tabi

tutulmuş vehadîsrivâyetine ehil olmaya engel olan râvî kusurları

belirlenmiştir. Bu kusurlara sahip olan râvîler tecrîh edilerek

rivâyetleri reddedilmiş, kusuru olmayan râvîler ise ta’dîl

veya tezkiye edilerek rivâyetleri alınmıştır. Ortaya çıktığı

asırdan bu yana cerh ta’dîlalanında birçok âlimsöz söylemiştir.

Bunlardan ricâli tenkîd,ta’dîl ve tezkiye etmede katı ve

tavizsiz (müteşeddit) olanlar olduğu gibi müsâmahakâr

(mütesâhil) olanlar da olmuştur. Bir başka deyişle basit kusurlar

nedeniyle râvîleri ta’dîl etmeyenler ile normal kusurları

dâhi görmezden gelip ta’dîl ve tezkiye edenler olmuştur. Buna

bir anlamda cerh ta’dîlde ifrât ve tefrît de denilebilir. Bu makalede

cerhte aşırı gidenler olarak tanımlanan müteşeddit ile

tevsîkte kolaycı/müsâmakâr olarak adlandırılan mütesâhil

âlimlerin teşeddüt ve tesâhüllerine örnekler verilerek özellikle

müteşedditlerin teşeddüt sebepleri üzerinde durulacak, böylelikle cerh ta’dîlde önemli bir sorun olan teşeddüt ve tesâhül

olgusuna dikkat çekilmeye çalışılacaktır.

Keywords

Hadîs, Cerh, Ta’dîl, Müteşeddit, Mütesâhil

References

• Abdullah Aydınlı, HadîsIstılâhları Sözlüğü, İFAV, İstanbul, 2009.
• Ahmed Naim, Babanzâde, Hadîs Usûlü ve Hadîs Istılâhları, (Yay. haz. Hasan Karayiğit), Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2010.
• el-Alâî, Salâhuddîn Ebû Sa’îd, el-Muhtelitîn, (thk. Rıfat Fevzî Abdulmuttalib, Ali Abdulbâsıt Mezîd), Mektebetü’l- Hannâcî, Kâhire, 1996
• Aşıkkutlu, Emin, Hadîste Ricâl Tenkîdi (Cerh ve Ta’dîl İlmi), İFAV, İstanbul, 1997.
• el-‘Azamî, Muhammed Mustafa, Menhecu’n-Nakd inde’l- Muhaddisîn Neş’etuhu ve Târîhuhu, Mektebetu’l-Kevser, Riyâd, 1410/1990.
• Aynî, Bedrûddîn Ebî Muhammed Mahmûd b. Ahmed, Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, (thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer), I-XV, Dâru’l-Kutubî’l- İlmiyye, Beyrût, 2009.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa’d b. Eyyûb, et- Ta’dîl ve’t-Tecrîh limen Harrace anhu'l-Buhârî fi’l- Câmi’i’s-Sahîh, (thk. Ahmed Lübzâr), I-III, y.y., tsz.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir, el-Fark beyne’l-Firak ve Beyânü’l-Firkati’n-Nâciye, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrût, 1977.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Huseyn b. Ali, Sünenü’l-Kübrâ, (thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ), I-X, Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, Beyrût, 1424/2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, Kitâbu’t-Târîhi’l-Kebîr, (thk. Mustafa Abdulkâdir Ata), I-IX, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1429/2008.
• -------, Kitâbu’d-Du’efâ, (thk. Ebû Abdillah Ahmed b. İbra- him), Mektebetü İbn Abbâs, y.y., 1426/2005.
• Cevâbî, Muhammed Tâhir, el-Cerh ve’t-Ta’dîl beyne’l- Müteşeddidîne ve’l-Mütesâhilîn, Dâru’l-Arabiyyeti li’l- Kitâb, y.y., 1997.
• Cûzekânî, el-Hüseyn b. İbrahim, el-Ebâtil ve’l-Menâkîr ve’s- Sıhâh ve’l-Meşâhîr, (thk. Abdurrahman Abdulcabbâr el- Ferivâî), I-II, İdâretu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye ve’d-Da’ve ve’l-İftâ bi Câmi’ati’s-Selefiyye, Benâres, 1403/1983.
• Ebû Ğudde, Abdu’l-Fettah, “Sünnet İfadesinin Dini Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’inin Konumu”, (çev: Enbiya Yıldırım, Mesut Duman), Usûl: İslâm Araştırmaları Der- gisi, 2006, sayı: 5, s. 77-108.
• -------, “Sünnet Kavramının Hukukî Anlamı ve Dârekut- nî’nin Sünen’i Üzerine Bir İnceleme”, (çev. Harun Reşit Demirel), Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2005, Cilt: V, Sayı: 1, s. 305-331.
• Ebû Zur’a, Ubeydullah b. Abdilkerîm b. Yezîd er-Râzî, Süelâtu’l-Bürza’î li Ebî Zur’a er-Râzî ve ma’ahu Kitâbu Esmâi’d-Du’efâ, (thk. Sa’dî el-Hâşimî), I-III, el- Câmiatu’l-İslâmiyye, Medîne, 1402/1982.
• Enîs, İbrahim vd., el-Mu’cemu’l-Vasît, Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul, tsz.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer, Sünen, (thk. Abdulğanî Mestû), I-IV, el-Mektebetü’l-Asreyya, Beyrût, 1429/2008.
• Feyrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb, Sifru’s-Sa’âde, (thk. Abdulazîz İzeddîn Seyrevân), Dâru Lübnân, Beyrût, 1988.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî Ebû Bekr el-Hatîb el- Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye, (Hasen Abdulmunim Şelebî), Müessesetü’r-Risâle, 1430/2009.
• -------, Târîhu Bağdâd, I-XIV, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, trsz.
• Hazrecî, Safiyyuddîn Ahmed b. Abdillah, Hulâsatu Tezhîbi Tehzîbi'l-Kemâl fî Esmâi'r-Ricâl, (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde), Dâru’l-Beşâir, Beyrût, 1416.
• Humeysî, Abdurrahman b. İbrahim, Mu’cemu Ulûmi’l- Hadîsi’n-Nebevî, Dâru’l-Endülüs, Cidde, 1421/2000.
• el-‘Irakî, Zeynuddîn Ebu’l-Fadl Abdurrahîm b. Hüseyn, Fethu’l-Muğîs bi Şerhi Elfiyeti’l-Hadîs, el-Mektebetü’l- Asriyye, Beyrût, 1429/2008.
• İbn Abdilber el-Kurtûbî, Yûsuf b. Abdillah en-Nemerî, Câmi’u Beyâni’l-İlm ve Fadlihi, (thk. Ebû Abdirrahman Fevâz Ahmed Zümerlî), I-II, Müessesetü’r-Reyyân, y.y., 1424/2003.
• İbn Abdilhâdî el-Hanbelî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed, es-Sârimu’l-Muknî fi’r-Reddi ale’s-Sübkî, (thk. Akîl b. Muhammed b. Zeyd), Müessesetü’r-Reyyân, Beyrût, 1424/2003.
• İbn Adiy, Ebû Ahmed Abdullah el-Cürcânî, el-Kâmil fî Du’efâi’r-Ricâl, (thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Mu- hammed Beyrût, 1418/1997. I-IX,
• Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye,
• İbn Asâkir, Ali b. Hasen b. Hibetillah b. Abdillah, Târîhu Medineti Dımeşk, (thk. Ömer b. Ğarâme el-Omrevî), I- LXXX, Dâru’l-Fikr, Beyrût, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebu Abdillah Abdurrahmân er-Râzî, Kitâbu’l- Cerh ve’t-Ta’dîl, I-IX, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût, 1371/1952.
• İbn Hacer, Hâfız Ahmed b. Ali el-Askalânî, Bezlü’l-Mâûn fî Fadli’t-Tâ’ûn, (thk. Ahmed İ’sâm Abdulkâdir el-Kâtib), Dâru’l-Âsime, Riyâd, tsz. --------, Hedyu’s-Sârî
• MukaddimetuFethu’l-Bârî Şerhu
• Sahîhi’l-Buhârî, (thk. Abdulazîz b. Abdillah b. Bâz), I
• XIII+I, Dâru’l-Feyhâ, Dımaşk, 1421/2000.
• -------, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, (thk. Abdulazîz b. Abdillah b. Bâz), I-XIII+I, Dâru’l-Feyhâ, Dımaşk, 1421/2000.
• -------, Lisânu’l-Mizân, (thk. Dâiretü’l-Ma’rûfi’n-Nizâmiyye- el-Hind), I-VII, Müessesetü’l-‘Alemî li’l-Metbûât, Beyrût, 1406/1886. --------,
• Nuzhetu’n-Nazar fî Tavdîhi Nuhbeti’l-Fiker fî
• Mustalahi Ehli’l-Eser, (thk. Nûruddîn Itr), Matbaatu’s
• Sabâh, Dımeşk, 1421/2000.
• -------, Takrîbu’t-Tehzîb, (thk. Abdulvehhâb Abdullatif), I-II, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1395/1975.
• -------, Tehzîbu’t-Tehzîb fî Ricâli’l-Hadîs, (thk. Âdil Ahmed Abdu’l-Mevcûd, Ali Muhammed Muavved), I-VII, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1425/2004.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân el-Bustî, Kitâbu’l- Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Du’efâi ve’l-Metrûkîn, I-II, (thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî), Dâru’s-Semiî, Riyâd, 1420/2000.
• -------, Sikât, (thk. Şerefuddîn Ahmed), I-IX, Dâru’l-Fikr, y.y., 1395/1975.
• İbn Ma’în, Yahyâ Ebû Zekeriyyâ, Târîhu İbni Ma’în (Rivâyetu’d-Dûrî), (thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf), I- IV, Merkezu’l-Bahsi’l-İlmî ve İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, Mekke, 1399/1979.
• İbn Manzûr, Ebû'l-Fazl Cemaleddîn Muhammed b. Müker- rem, Lisânu’l-Arab, I-LV, Dâru’l-Meârif, Kahire, tsz.
• İbn Receb el-Hanbelî, Zeynuddîn Ebî’l-Ferec Abdirrahmân b. Ahmed, Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî, (thk. Nuruddîn Itr), I-II, Dâru’l-Beyrûtî, Dımeşk, 1429/2008.
• İbn Teymiyye el-Harrânî, Minhâcu’s-Sünneti’n-Nebeviyye fî Nakdi Kelâmi’ş-Şîati’l-Kaderiyye, (thk. Muhammed Râşid Sâlim), I-IX, Câmi’atu İmâm Muhammed Su’ûd, Riyâd, 1406/1986.
• -------, Mecmû’u Fetavâ Şeyhi’l-İslâm Ahmed b. Teymiyye, (thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım ve oğlu Muhammed), Tibâ’ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, Medine, 1416/1995.
• Mecma’u’l-Melik Fahd li
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman, Târîhu Esmâi’d-Du’efâi ve’l-Kezzâbîn, (thk. Abdurrahîm Mu- hammed Ahmed el-Kaşkarî), y.y., 1409/1989.
• -------, Târîhu Esmâi’s-Sikât, (thk. Subhî es-Semerrâî), Dâru’s-Selefiyye, Kuveyt, 1404/1984.
• İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, ed-Du’efâ ve’l- Metrûkîn, (thk. Abdullah el-Kâdî), I-III, Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, Beyrût, 1406.
• -------, el-İlelu’l-Mütenâhiye fî’l-Ehâdîsi’l-Vâhiye, (tkd. Halil el-Meys), I-II, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1424/ 2003.
• -------, Kitâbu’l-Mevzû’ât, (thk. Tevfîk Hamedân), I-II, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye Beyrût, 1424/2003.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahmân eş-Şehrzûrî, Ulûmu’l-hadîs (el-Mukaddime), (thk. Nûruddîn Itr), Dâru’l-Fikr, Dımeşk, 2008.
• İclî, Ahmed b. Abdullah b. Sâlih Ebû’l-Hasen, Ma’rifetü’s- Sikât, (thk. Abdu’l-Azîm el-Bustî), I-II, Mektebetü’d- Dâr, Medîne, 1405/1985.
• Kelâbâzî, Ahmed b. Muhammed b. Hüseyn b. Hasan Ebû Nasr el-Buhârî, el-Hidâye ve’l-İrşâd fî Ma’rifeti Ehli’s- Sika ve’s-Sadâd (Ricâlu Sahîh el-Buhârî), (thk. Abdullah el-Leysî), I-II, Dâru’l-Ma’rife, Beyrût, 1407/1987.
• Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh b. Muazzam Şâh, el-Arfü’ş- Şezî Şerhu Süneni’t-Tirmizî, (tash. Muhammed Şâkir), I-V, Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût, 1425/2004.
• Kızılkaya, Sabri, Cerh ve Ta’dîlde Mezehp Taassubu, (Basıl- mamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1998.
• Koçyiğit, Talat, Hadîs Tarihi, TDVY, Ankara, 1997 Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdu’l-Hay, el- (thk. Ecvibetü’l-Fâdılâ Selmân b. Abdi’l-Fettâh Ebû Ğudde), Mektebetü’l- Matbûâti’l-İslâmiyye, Beyrût, 1426/2005.
• -------, er-Ref’u ve’t-Tekmîl fî’l-Cerhi ve’t-Ta’dîl, (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde), Dâru’s-Selâm, Kâhire, 2009.
• Ma’luf, Luvis b. Nikola el-Ma'luf el-Yesui, el-Müncid fî’l- Luğati’l-Arabiyyeti’l-Muâsıra, 2001.
• Dâru’l-Maşrık, Beyrût,
• Mehdî, Emîn Mahmûd, el-Cerh ve’t-Ta’dîl beyne’n-Nazariy- yeti ve’t-Tatbîk, Tantâ, 1428/2007.
• Mansûrî, Ebû Tâlib Nâyif b. Salâh b. Ali, İrşâdu’l-Kâsî ve’d- Dânî İla Terâcimi Şuyûhu’t-Taberânî, (thk. Sa’d b. Abdillah el-Humeyd), Dâru’l-Kiyân, Riyâd, tsz.
• Mevsılî, Ömer b. Bedr, el-Muğni ani’l-Hıfzi ve’l-Kitâb fîmâ lem Yesihhu fîhi Şeyin mine’l-Ehâdîs, (thk. Abdulfettâh ez- Zeyyât ve Celâl Afîfî), Câmi’atu’l-Ezher Mecme’u’l- Buhûsi’l-İslamiyye, Kâhire, 1403.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahmân, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r- Ricâl, (thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf), XXXV, Müessesetü’r- Risâle, Beyrût, 1400/1980.
• Moğoltây b. Kılîc b. Abdillah el-Bekcerî, İkmâlu Tehzîbi’l- Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, (thk. Âdil b. Muhammed, Üsâme b. İbrahim), I-XII, el-Fârûku’l-Hadîse li’t-Tibâ’ati ve’n- Neşr, y.y., 1422/2001.
• Mubârekfûrî, Eb’u’l-Alâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm, Tuhfetu’l-Ahvezî bi-Şerhi Câmii’t-Tirmizî (Mukaddime), (thk. Yûsuf el-Hâc Ahmed), Dâru’l-Feyhâ, Dımeşk, 1432/2011.
• Mukbil b. Hâdî b. Mukbil, Terâcimu Ricâli’d-Dârekutnî fî Sünenihi ellezîne lem Yütercim lehum fi’t-Takrîb ve lâ fî Ricâli’l-Hâkim, Dâru’l-Âsâr, San’â, 1420/1999.
• Müslim b. Haccâc, Sahîh, (thk. Muhammed Fuâd Abdul- bâkî), I-III, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb, ed-Du’efâ ve’l- Metrûkîn, (thk. Mahmûd İbrahim Zâyid), Dâru’l-Vaî, Haleb, 1396.
• Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref, el-Mecmû’ Şerhu’l- Mühezzeb, I-XX, Dâru’l-Fikr, y.y., tsz.
• Özsoy, Abdulvahap, Şu’be İbnu’l-Haccâc ve Hadîsçiliği, (Ba- sılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2004.
• Polat, Salahattin, Hadîs Araştırmaları, İnsan Yayınları, İs- tanbul trsz.
• es-Safedî, Salahuddîn Halîl b. Eybek b. Abdillah, el-Vâfî bi’l- Vefâyât, (thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa), I-XIX, Dâru İhyâi’t-Turâs, Beyrût, 1420/2000.
• Sâğânî, el-Hasen b. Muhammed, el-Mevzû’ât, (thk. Necm Abdurrahman Halef), Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, Beyrût, 1405.
• Sehâvî, Şemsuddîn Ebi’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân, el-Mütekellimûne fî’r-Ricâl, (Erbeu’ Resâil fi ‘Ulumi’l- Hadîs Mektebetu Metbuâti’l-İslâmiyye, Beyrût, 1428/2007. (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde),
• -------, Fethu’l-Muğîs bi-Şerhi Elfiyeti’l-Hadîs, (thk. Abdul- kerim b. Abdillah, Muhammed b. Abdillah b. Fuheyd), I-V, Mektebetü Dâri’l-Menâhic, Riyâd, 1426.
• Sıddîk, Yûsuf Muhammed, eş-Şerhu ve’t-Ta’lîl li Elfâzi’l-Cerhi ve’t-Ta’dîl, 1410/1990. İbn Teymiyye, Kuveyt,
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Ta’akkubâtu’s-Suyûtî alâ Mevzû’âti İbni’l-Cevzî, (thk. Abdullah Şa’bân), Dâru’l- Kutubi’l-Mükerreme, Mansûre, 1425/2004.
• -------, Tedrîbu’r-Râvî fî Şerhi Takrîbi’n-Nevâvî, (thk. Ahmed Ömer Hâşim), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1427/2006.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm, el-Milel ve’n-Nihâl, (thk. Muhammed Seyyid Keylânî), I-II, Dâru’l-Ma’rife, Beyrût, 1404.
• Tahânevî, Zafer Ahmed, Kavâ’id fî Ulûmi’l-Hadîs, (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrût, 1428/2007.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, Sünen, I-V, Çağrı Yayın- ları, 1992/1413.
• Topgül, Muhammed Enes, “Bir Cerh Sebebi Olarak Teşeyyu‘ (Şiîlik Eğilimi) Kavramına Tarihsel Bir Bakış”, M.Ü. İlâ- hiyat Fakültesi Dergisi, 42 (2012/1), s. 47-76.
• Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr b. Mûsa b. Hammâd, Kitâbu’d-Duefâ, (thk. Hamdî b. Abdilmecîd b. İsmâîl), I- IV, Dâru’s-Sumey’î, Riyâd, 1420/2000.
• Ünal, İsmail Hakkı, İmâm Ebû Hanîfe’nin Hadîs Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadîs Metodu, Diyanet İşleri Baş- kanlığı Yayınları, Ankara, 1994.
• -------, Hadîs Istılâhlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicri İlk Üç Asır, İFAV, İstanbul, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Kâşif fî Ma’rifeti men lehû Rivâyetun fi’l-Kutubi’s-Sitte, (Mu- hammed Avvâme, Ahmed Muhammed Nemr el-Hatîb), Müessesetü Ulumi’l-Kur’ân, Cidde, 1413/1992.
• -------, Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, (thk. Ali Muhammed Muavvez, Âdil Ahmed Abdilmevcûd), I-VIII, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1416/1995.
• -------, el-Muğnî fî’d-Duafâ, (thk. Nûruddîn Itr), I-II, İdâretu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, Katar, tsz.
• -------, el-Mûkiza fî İlmi Mustalahi’l-Hadîs, (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde), Mektebetü Matbûâti’l-İslâmiyye, Beyrût, 1425.
• -------, er-Ruvâtu’s-Sikât Mütekellemu fîhim bi-mâ lâ-Yûcib Reddehum, (thk. Muhammed İbrahim el-Mevsilî), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrût, 1412/1992.
• -------, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîri ve’l-A’lâm, (thk. Beşşar Avvâd Ma’rûf), I-XV, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, y.y., 2003.
• -------, Tezkiretü’l-Huffâz,(thk. Zekeriyya Umeyrât), I-IV, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1419/1998.
• -------, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, (thk. Şuayb el-Arnâût), I- XXIX, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1402/1982.
• -------, Zikru men Yu’temedu Kavluhu fi’l-Cerh ve’t-Ta’dîl (Erbeu’ Abdulfettâh İslâmiyye, Beyrût, 1428/2007. içinde), (thk. Ebû Ğudde), Mektebetu Metbuâti’l
• Zeyla’î, Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf, Nasbu’r-Râye li Ehâdîsi’l-Hidâye, IV+Fihrist, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrût, 1418/1997. (thk. Muhammed Avvâme), I
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd, el-Alâm, I-VIII, Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, y.y., 2002.