A Comparative Study on the Methodology of Legal Interpretation in Islamic Law and the Turkish Legal System

Yıl 2025, Sayı: 45, 337 - 360, 30.06.2025

Hidayet Zertürk

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1636751

Öz

As legal norms are essentially text-based and grounded in language, they sometimes appear clear and comprehensible, while at other times they contain ambiguous or opaque expressions. This is due to the fact that the linguistic expressions and their semantic indications employed by the legislator are not always of equal clarity. In such cases, when the text is presumed to be obscure, contradictory, or incomplete, it becomes necessary for the judge or other authoritative legal actors to engage in interpretation. However, the degree to which such interpretation is accurate or valid can only be assessed within the framework of certain established principles. This crucial issue thus necessitates the identification of a methodology of interpretation. The present study aims to investigate the existence of interpretive methodologies in both positive (i.e., contemporary) law and Islamic law, along with the fundamental sources and elements upon which they are based, and to carry out a comparative analysis thereof. Since the act of interpretation in both legal traditions stems from the necessity of understanding the legal text, interpretation has at times remained confined to the literal meaning, while in other instances it has transcended the textual boundaries—sometimes even evolving into interpretations that diverge from the legislator’s original intent. Hence, any study of interpretive methodology must necessarily entail an objective inquiry into the foundational sources upon which both legal systems rest. In this study, sources on interpretation in positive law—including books, scholarly articles, conference proceedings, and relevant statutory provisions—have been examined. From the perspective of Islamic law, the study has drawn upon works on uṣūl al-fiqh that establish the rules governing textual interpretation, as well as texts pertaining to maqāṣid al-sharīʿa, maṣlaḥa, and general juridical maxims (qawāʿid kulliyya), alongside contemporary scholarly contributions on these subjects. A qualitative and comparative research methodology has been adopted. Accordingly, terms and concepts that have emerged in the context of interpretation within positive law and developed over time have been compared, in terms of both meaning and application, with their equivalents in the Islamic legal tradition. The findings reveal that both Islamic law and positive law fundamentally employ textual (verbal) interpretation; however, when necessary, they also resort to broader semantic implications, logical extensions, mafhum mukhālafah (argumentum e contrario), the underlying intent of the legislator, and considerations pertaining to the legitimate and reasonable fulfillment of legal obligations imposed upon the legal subjects. Therefore, both legal systems make use of purposive, sociological, and historical modes of interpretation in ways that do not negate the semantic weight of the text or its indicatory function. When it is taken into account that the methodology of interpretation in Islamic law is rooted in the science of uṣūl al-fiqh, it is not an exaggeration to suggest that it exhibits a more advanced level of conceptual maturity and jurisprudential refinement than positive law, in terms of temporal continuity, practical application, and doctrinal development. It is also worth emphasizing that both legal traditions impose constraints on the interpretive subject to protect them from subjective arbitrariness, thereby ensuring legal security and safeguarding the rights of legal subjects addressed by the law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Positive Law , Legal Interpretation , Ijtihād , Comparative Law

İslam Hukuku ile Türk Hukuk Sistemi Arasında Yorum Metodolojisiyle İlgili Bir Mukayese

Öz

Hukuk normları dil unsuruna dayalı bir metin olması hasebiyle bazen açık ve anlaşılır olduğu halde bazen de kapalı ve muğlak ifadeler ihtiva edebilir. Zira kanun koyucunun kullandığı lafız ve delaletleri aynı derecede bulunmaz. Böyle bir durumda kapalı, çelişkili ya da eksik olduğu varsayılan metnin hâkim ya da o konumda olan kişiler tarafından yorumlanması gerekir. Ancak metnin anlaşılmasında icra edilen yorumun ne derece doğru ya da geçerli olduğu bazı esaslar dahilinde tespit edilebilir. İşte bu önemli olgu, yorumla ilgili bir metodolojinin tespitiyle mümkündür. Amacımız hem mer’i hukukta hem de İslam hukukunda yorumla ilgili bir metodolojinin varlığını ve bunun dayandığı temel kaynak ve unsurları araştırıp bunlar arasında bazı mukayeselerde bulunmaktır. Yorum olgusu her iki hukukta da bir metnin anlaşılmasından kaynaklandığı için bazen lafızlarla sınırlı kalmış bazen de lafızların dışına taşmış hatta kanun koyucunun iradesine aykırı bir kısım anlamlara evrilebilmiştir. Onun için yorum metodolojisi ile ilgili böyle bir çalışma her iki hukukun dayandığı temel kaynakları objektif olarak araştırmayı beraberinde getirmektedir. Çalışmada mer’i hukukla ilgili olarak yorum konusunda yazılan kitap, makale ve tebliğlerle bazı ilgili kanun maddeleri esas alındı. İslam hukuku açısından da yorumun ana maddesini oluşturan lafzi usul kuralları, usul kitaplarından ve makasidüş-şeria ve maslahat ile külli kuralları ihtiva eden eserler ve bu meyandaki çalışmalar esas alındı. Metot olarak nitel ve karşılaştırmalı araştırma yöntemleri takip edildi. Buna göre mer’i hukukta yorum eksenli olarak oluşan ve zaman içerisinde gelişen terim ve kavramlar İslam Hukuk literatüründeki benzeri kavramlarla anlam ve uygulama açısından karşılaştırıldı. Çalışmanın neticesinde İslam Hukukuyla mer’i hukukun temelde sözel yorumu kullandığı, ancak gerektiği durumlarda lafızların geniş delaletlerine, mantıki yönlerine mefhumu muhaliflerine ve kanun koyucunun iradesini yansıtan amacına aynı zamanda kanun maddesinin mükellefe yönelttiği sorumluluğun meşru ve makul bir seviyede eda ve icrasına önem verdiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla her iki hukuk amaçsal, sosyolojik ve tarihi yorumlama biçimlerini de lafız ve delaletlerini anlam açısından geçersiz kılmayacak şekilde kullanmış olmaktadır. İslam hukukundaki yorum metodolojisinin fıkıh usulüne dayanması hesaba katıldığında bunun zaman, uygulama ve tekâmül açısından mer’i hukuktan çok ileri seviyede olduğunu söylemek pek abartılı sayılmamalıdır. Burada şunun altını da çizmekte yarar vardır. Her iki hukuk da yorum yetkisini kendisine tevdi ettiği özneyi, subjektif davranışlardan korumak için onu bazı kurallara uymakla sorumlu tutmakta ve bu yolla aynı zamanda kanunla muhatap olan mükelleflerin hukukunu da teminat altına almış olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Mer’i Hukuk , Yorum İçtihat , Mukayese

Kaynakça

• A.B. Schwarz. Roma Hukuku Dersleri. çev. Türkan Rado. İstanbul: Adalet Yayınevi, 6. Basım, 1963.
• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an Usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1997.
• Aksan, Doğan. Anlam Bilim. Ankara: Engin Yayınevi, 4. Basım, 2006.
• Aktaş, Sururi. “Hukukta Yorum Çabaları”. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XV/3-4 (01 Aralık 2011), 1-33.
• Âmidî, Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İllmiyye, 1985.
• Anayurt, Ömer. Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Seçkin Yayınları, 20. Basım, 2022.
• Apak, Adem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat). İstanbul: Kuramer, 2017.
• Atar, Yavuz - Karahan, Sami̇. Temel Hukuk Bi̇lgi̇si̇. Konya: Mimoza Yayınları, 4. Basım, 2006.
• Atay, Ender Ethem. Hukuk Başlangıcı. Ankara: Gazi Kitapevi, 3. Basım, 2006.
• Bardakoğlu, Ali. “İslâm Hukuku Araştırmalarında Gelenekçilik”. Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1989.
• Başgil, Ali Fuat. Ana Hukuk Dersleri. Ankara: Sosyal Bilgiler Okulu Yayınları, 1943.
• Berki̇, Ali̇ Hi̇mmet. Açıklamalı Mecelle (mecelle-I Ahkam-I Adliyye). Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1959.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Mantığı ve Tefsir. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr b. Nâsır. Dâru Tavku’n-Necât, 2001.
• Cürcanî, Seyyid Şerîf. et-Târifât. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kitabil-Arabî, 1985.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 1996.
• Dönmez, İbrahim Kafi. Fıkıh Usulü İncelemeleri. İstanbul: TDV Yayınları, 3. Basım, 2022.
• Ebû Dâvûd. Sünen. thk. Muḥammed Muhyiddîn ʿAbdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkûb b. İbrâhîm. el-Ḫarâc. thk. Ṭaha ʿAbdurraʾûf Saʿd, Saʿd Hasan Muhammed. el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Ebu Zehra, Muhammed. Usûlü’l-Fıkh. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî, 1377.
• Edip Salih, Muhammed. Tefsîru’n-nusûs fi’l-fıkhı’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 4. Basım, 1993.
• Efendi, Ali Haydar. Düreru’l-hukkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. çev. Raşit Gündoğdu, Osman Erdem. Ankara: Düreru’l-hukkâm, 2017.
• Erdem, Suat. Uygulamalı İslam Miras Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Erman, Hasan. Medeni Hukuk Dersleri. İstanbul: Der Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Erten, Mevlüt. Nass-Yorum İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Muhammed. b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Taha eş-Şeyh. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfikiyye, 2010.
• Gözler, Kemal. Hukukun Temel Konuları. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 13. Basım, 2015.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Said Mutlu, Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1966.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar. 7 Cilt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 4. Basım, 2005.
• Haskefî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. İfâdatü’l-envâr alâ usûli’l-Menâr. thk. Muhammed Said el-Burhânî. Dımaşk: Mektebetü’l-İmâm Evzâ’î, 1999.
• Hesso, Mussa - Sargın, İzzet. “Hukuk Yorum İlişkisi”. İnternational Journal of Social and Humanities Sciences Research 8/75 (2021). http://dx.doi.org/10.26450/jshsr.2758
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer. Neşrü’l-arf fî binâi ba’di’l-ahkâmi ale’l-örf. thk. Salah Muhammed Ebû Hâc. Amman: MErkez Envari’l-Ulemâ, 2020.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebubekir. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn,. thk. Muhammed Abdüsselam İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim. el-Eşbâh ve’n-Nezâir. 2 Cilt. Mekke: Mektebetü Nezzâr, 2. Basım, 1997. İbrahim Bey, Ahmed. İlmu usûli’l-fıkıh. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1939.
• Karadavî, Yusuf. el-Hasâisu’l-âmme li’l-İslâm. Kahire: Mektebetu’l-Vehbe, 1989.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukukunda İçtihat. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
• Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslam Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Karayalçın, Yaşar. Hukukda Öğretim, Kaynaklar, Metot, Problem Çözümü. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 4. Basım, 1994.
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefi Söylem Hanbeli Mezhebi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Koşum, Adnan. Nassları Anlama ve Yorumlamada Yöntem Sorunu (Fazlurrahman Örneği). İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Mardin, Ebul’ula. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. İstanbul: Acar Basım, 2. Basım, 1946.
• Mergînânî, Ali b. Ebi Bekr. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. İstanbul: Dâru Kahraman, 1986.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed F. Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâ Türâsü’l-Arabî, 1955.
• Nesâî, Ahmed b. Şu’ayb en-. es-Sünen. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr fî Şerhi Menâri’l-envâr. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Sâyis, Muhammed Ali - vd. Tefsîrü âyâti’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 6. Basım, 2012.
• Senhûrî, Abdürrezzak Ahmet. Usûlü’l-kānûn evi’l-medhal li-dirâseti’l-kānûn. Mısır: Matbaa Fethullah İlyas, 1936.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1973.
• Sözer, Ali Nazım. Hukukta Yöntembilim. İstanbul: Beta Basım Yayım, 6. Basım, 2017.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî Usûlü fıkh. thk. Abdülmünim Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs eş-. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: el-Mektebetu’l-İlmiyye, ts.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa eş-. el-Muvâfakât. thk. Abdullah Diraz. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1996.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali eş-. İrşâdu’l- Fuhûl ilâ Tahkiki’l- Hakk min İlmi’l- Usûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Tabakcıoğlu, İhsan. Türk Medeni Hukuku. Ankara: Emel Matbaacılık, 1973.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa et-. el-Câmiu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tosun, Öztekin. Türk Suç Mahkemesi Dersleri. 2 Cilt. İstanbul: Acar Matbaacılık, 4. Basım, 1984.
• Uslu, T. Azmi. Yeni Hukuk Lügatı ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Site Yayınları, 1964.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: İFAV Yayınları, 10. Basım, 2015.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Şerhu’l-kavaidi’l-fıkhiyye. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 10. Basım, 2012.
• Zeydan, Abdulkerim. el-Vecîz fî Usûli’l- Fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2014.
• Zorbozan, Semiha. İslam Fıkhında Hükmü Bildirilmeyen Alan. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2006.