The Role of Cyprus in the Armenian Uprisings during the British Administration

Yıl 2017, Cilt: 14 Sayı: 1, 77 - 101, 26.04.2017

Tuğrul Özcan

Öz

The
process of annexation of the island of Cyprus to the Ottoman lands began with the conquest of Nicosia on 9 September
1570. This
process was virtually completed by the annexation of Magosa on 1 August 1571. The
island was legally under Ottoman rule through the Ottoman-Venetian Treaty
signed on 7 March 1573 and remained in the administration of the Ottoman State from 1571 to 1878. During the Ottoman-Russian War of 1877-1878, as
a result of the reconciliation of the Ottoman Empire by England against the
expansionist politics of Russia, a new era began in the administrative status
of the island. This reconciliation changed the fate of the island. An agreement
was signed on 4 June 1878 between the Ottoman Empire and Britain regarding
Cyprus. Both states agreed on common action and mutual assistance to Russia
according to this agreement. With this agreement, however, The Ottoman Empire
did not find what it hoped for from England. Besides it had to hand over the
administration of Cyprus to them. After entering the British rule, the island
of Cyprus soon turned into a base serving Armenians.  In this context, this article includes arms
and human smuggling, army training of revolutionary Armenians, missionary
activities and similar activities carried out between 1878 and 1908 with the
aim of supporting the Armenian rebellions in the island.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Armenian Committees, Berlin Treaty, Eastern Mediter-ranean, Armenian rebellions

İngiliz İdaresindeki Kıbrıs’ın Ermeni İsyanlarındaki Rolü (1878-1908)

Öz

Kıbrıs Adası’nın Osmanlı topraklarına katılma süreci, 9 Eylül 1570’te Lefkoşe'nin fethiyle başladı. Bu süreç, 1 Ağustos 1571’de Magosa'nın iltihakıyla fiilen tamamlandı. Ada, 7 Mart 1573’te imzalanan Osmanlı-Venedik Antlaşması ile hukuken Osmanlı hâkimiyetine girdi ve bu andan 1878’e kadar Osmanlı Devleti’nin idaresinde kaldı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’nin, Rusya’nın yayılmacı siyasetine karşı İngiltere’yle iş birliğine gitmesi, adanın idari statüsünde yeni bir dönemi başlattı. Bahsedilen işbirliği, adanın kaderini değiştirdi. Bu işbirliği dâhilinde 4 Haziran 1878’de Kıbrıs’a dair Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında bir anlaşma imzalan-dı. Anlaşma uyarınca taraflar, Rusya'ya karşı ortak hareket ve karşılıklı yardım konularında uzlaştılar. Ancak bu anlaşmayla Osmanlı Devleti, İngiltere’den umduğunu bulamadığı gibi Kıb-rıs’ın idaresini de onlara teslim etmek zorunda kaldı. İngiliz idaresine girmesinin ardından Kıbrıs adası, kısa sürede Ermeni isyanlarına hizmet eden bir üsse dönüştü. Söz konusu kapsam-da bu makalede 1878-1908 yılları arasında adada Ermeni is-yanlarına destek mahiyetinde yapılan silah ve insan kaçakçılı-ğı, ihtilalci Ermenilerin silahlı eğitimi, misyonerlik faaliyetleri ve benzeri hususlara yer verildi.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Ermeni Komitaları, Berlin Antlaşması, Doğu Akdeniz, Ermeni İsyancıları

Kaynakça

• 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA] Belgeleri Babıâli Evrak Odası [BEO]: 2669/200152, 19/B/1323 (19 Eylül 1905).
• Babıâli Evrak Odası Mümtaz Kalemi, Kıbrıs ve Bosna Katalo-ğu [A.MTZ.KB.]: 2/42, 18/M/1315(19 Haziran 1897). Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi [DH.ŞFR.]: 355/6, 20/B/1321(12 Ekim 1903).
• Dâhiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat [DH.TMIK.M.]:2/87, 25/L/1313(9 Nisan 1896); 4/79, 6/Z/1313(8 Mayıs 1896); 6/27, 12/Z/1313(25 Mayıs 1896);6/29, 24/Z/1313(6Haziran 1896); 6/80, 29/Z/1313(13 Nisan 1896); 7/76, 11/M/1314(22 Haziran 1896); 8/65, 19/M/1314(30 Haziran 1896); 8/73, 19/M/1314(30 Haziran 1896); 11/52, 23/S/1314(3 Ağustos 1896); 11/72, 25/M/1314(6 Temmuz 1896); 13/14, 20/Ra/1314(29 Ağustos 1896); 43/2, 13/Ra/1326 (15 Nisan 1908)].
• Ma‘ârif Nezâreti Mektûbi Kalemi [MF.MKT.]: 237/20, 21/Ca/1312(20 Kasım 1894);195/10, 30/B/1311(6 Şubat 1894); 42/33, 06/C/1315(2 Kasım 1897).
• Sadaret Mühimme Kalemi [A.MKT.MHM.]:537/11, 19/Z/1313(1 Haziran 1896);541/30, 23/Ca/1315 (20 Ekim 1897); 551/2, 23/B/1324(12 Ey-lül 1906);615/3, 1/Ş/1323(1 Ekim 1905); 615/5, 30/B/1323(30 Eylül 1905);652/4, 10/L/1314(1 Mart 1897).
• Yıldız Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzatı [Y.PRK.AZN.]: 24/35, 2/C/1323.
• Yıldız Askerî Maruzat [Y.PRK.ASK.]: 83/32, 8/Z/130(4 Temmuz 1892); 115/95, 02/Ca/1314(9 Ekim 1896); 132/45, 20/R/1315(17 Eylül 1897); 164/33, 11/Ca/1318 (6 Ekim 1900).
• Yıldız Başkitabet Dairesi Yıldız Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzatı [Y.PRK.AZN.]: 24/35, 2/C/1323 (5 Temmuz 1905).
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Baş Kitabet Maruzatı [Y.PRK. BŞK.]: 68/76, 29/Z/1320(28 Mart 1903).
• Yıldız Dâhiliye Nezareti Maruzatı Evrakı [Y.PRK.DH.]:1/31, 1/M/1297 (15 Aralık 1879).
• Yıldız Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı [Y.PRK.EŞA.]: 25/8, 26/Ra/1314 (4 Eylül 1896).
• Yıldız Hariciye Nezareti Maruzatı [Y.PRK.HR.]:36/21, 19/R/1326(18 Mayıs 1908).
• Yıldız Hususî Maruzât Evrakı [Y.A.HUS.]:348/90; 13/L/1313(29 Ocak 1896); 394/32, 11/Za/1316(23 Mart 1899); 480/13, 3/Ca/1323(6 Temmuz 1905).
• Yıldız Mütenevvia Maruzat [Y.MTV.]:12/77, 10/S/1312(13 Ağustos 1894); 143/18, 9/M/1314(20 Haziran 1896); 146/15, 3/Ra/1314(12 Ağustos 1896); 307/193, 26/S/1326(30 Mart 1908); 308/108, 18/Ra/1326(19 Nisan 1908); 312/23, 5/C/1326 (5 Temmuz 1908).
• Yıldız Resmî Maruzat Evrakı [Y.A.RES.]: 85/47, 11/L/1314(15 Mart 1897).
• Yıldız Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn [Y.PRK.TKM.]:33/34, 09/Ca/1312(8 Kasım 1894).
• Yıldız Umum Vilayetler Tahriratı [Y.PRK.UM.]:29/9, 01/B/1312(29 Aralık 1894); 34/71, 25/L/1313(9 Nisan 1896); 37/45 09/L/1314(13Mart 1897).
• Yıldız Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi [Y.PRK.MYD.]: 8/24, Ca/1306(Ocak/Şubat 1888); 16/36, 21/Za/1312(16 Mayıs 1895); 53/71, 4/Z/1318(25 Mart 1901).
• 2. Yayımlanmış Arşiv Belgeleri
• (2004). Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1845-1890), Cilt: I / II, Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• (2006) Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1896-1922), Cilt: III / IV, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• 3. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akter, Ahmet (2007). Tehcir Öncesi Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni Göçü (1834-1915), IQ Yayınları, İstanbul.
• Alagöz, Arif (1971). “Kıbrıs Tarihine Coğrafi Giriş”, Milletlerarası Birin-ci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi, Türk Kültürünü Araştırma
• Enstitüsü Yayınları, Ankara, ss. 13-33.
• Aytekin, Halil(2000). Kıbrıs'ta Monarga (Boğaztepe) Ermeni Lejyonu Kampı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Babacan, Hasan (2005). “1895 Maraş Ermeni Olayları ve Amerikalı Misyonerler”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, Cilt: 2, Maraş Derneği Yayınları, İstanbul, s. 645-652.
• Babacan, Hasan (2015). Ermeni Meselesi Tehcir mi Soykırım mı?, Öncü Kitabevi, Ankara.
• Binark, İsmet (2005). Asılsız Ermeni İddiaları ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara Ticaret Odası Yayınları, Ankara.(1984). Kıbrıs’ın Tarihi Gelişimi ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Türk Kültür Derneği Yayınları, Ankara.
• Dadrian, Vahakn N. (2007). İttifak Devletleri Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, Belge Yayınları, Ankara.
• Demiryürek, Mehmet (2006).“Ermeni Olayları ve Kıbrıs”, Ermeni Araş-tırmaları, Sayı: 20-21, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, ss. 115-136.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2000). Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, (Nüfusu, Arazi Dağılımları ve Türk Vakıfları), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Ekinci, İlhan (2005). “Ermeni Meselesinin Uluslararası Boyutuna Bir Örnek: Brazzafoli Meselesi”, Ermeni Araştırmaları, Sayı: 18, Erme-ni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, ss. 89-106.
• Graves, P. Philip (1999). İngilizler ve Türkler, (çev. Yılmaz Tezkan), 21.Yüzyıl Yayınları, Ankara.
• Günay, Nejla (2007). “Kıbrıs’ın İngiliz İdaresine Bırakılması ve Bunun Anadolu’da Çıkan Ermeni Olaylarına Etkisi”, Gazi Akademik Ba-kış, Cilt: I, Sayı: 1, Ankara Stratejik Araştırmalar Vakfı, Ankara, ss. 117-118.
• _______ (2006).“1895 Zeytun İsyanı”, Türk-Ermeni İlişkilerinin Gelişimi ve 1915 Olayları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (Haz. Hale Şıvgın), Gazi Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştır-ma ve Uygulama Merkezi, Ankara, ss. 429-438.
• Hüseyin Nazım Paşa (2003). Hatıralarım, Selis Kitapları, İstanbul.
• _______ (1998). Ermeni Olayları Tarihi, Cilt: 2, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• İpek, Nedim (2006). İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Serander Ya-yınları, Trabzon.
• Kara, Adem (2012).“1909 Adana Olayları ve Kıbrıs Ermenileri”, 2011’de Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (Fırsatlar ve Tehditler), (Edi. SoyalpTançelik), Avrasya Yayınları, Ankara, ss. 107-121.
• Karagöz, Rıza (1999). “Canik Sancağında Ermeni Çetelerinin Faaliyetle-ri (1894-1896)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Der-gisi, Sayı: 12/1, Yüceer Ofset, Samsun, ss. 98-104.
• Karal, Enver Ziya (2007).Osmanlı Tarihi [Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907)], Cilt: VIII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• _______ (1994). Osmanlı Tarihi [Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856)], Cilt: V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Karsandık, Özlem (2005). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Hın-çak Cemiyeti’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Siyasal Faaliyet-leri (1887-1908), Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ta-rih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin.
• Karpat, Kemal H. (2010).Osmanlı Nüfusu (1830-1914), (Çev. Bahar Tır-nakçı), İstanbul, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Kocabaşoğlu, Uygur (1991). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika (19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları), Arba Yayınları, İstanbul.
• Koçak, Ender (2007). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Halep Vilaye-ti’nde Ermeni Ayaklanmaları (1895-1915), Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yük-sek Lisans Tezi, Mersin.
• Nabi, Mehmet - Fahri Rumbeyoğlu (1334). Kıbrıs Meselesi, Matbaa-i Âmi-re, İstanbul.
• Nalbandian, Loise (1963). The Armenian Revolutionary Movement, Uni-versity of California Press, London.
• Quataert, Donald (2005).Osmanlı İmparatorluğu (1700-1922), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Osman Nuri Bey (1327). Abdülhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanatı (Hayat-ı Siyâsiye ve Husûsiyesi), Cilt: II, Kütübhâne-i İslâm ve Askerî, İstan-bul.
• Öke, Mim Kemal (1996). Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu (1914-1923), İz Yayınları, İstanbul.
• Sarınay, Yusuf (2008).“Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”,Gazi Akademik Bakış, Cilt: I, Sayı: 2, Ankara Stratejik Araştırmalar Vakfı Yayınları, Ankara, ss. 69-76.
• Serbestoğlu, İbrahim (2012). “19. Yüzyılda Filistin'de Yahudiler Üzerinde İngiliz ve Amerikan Himayesi", History Studies, Cilt: 4, Sayı: 1, ss. 489-502.
• Şahin, İsmail (2012). “Ermeni Olayları Sırasında Kıbrıs Adası’nın Rolü (1878-1900)”, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt: 8, Sayı: 3, Ulus-lararası Stratejik Araştırma Kurumu (USAK) Yayınları, Ankara, ss. 57-81.
• _______ (2010). “Abdülhamid Dönemi’nde Kıbrıs”, Düşünen Siyaset Dergisi, Sayı: 27, İstanbul, ss. 209-223.
• Shaw, Stanford J. - Ezel Kural Shaw (1983). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt: II, E Yayınları, İstanbul.
• Türkgeldi, Ali Fuat (1987). Mesâil-i Mühime-i Siyasiyye, (Yayına Haz.: Bekir Sıtkı Baykal), Cilt: II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Uçarol, Rıfat (1978). 1878 Kıbrıs Sorunu ve Osmanlı-İngiliz Anlaşması, (Adanın İngiltere’ye Devri), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Uygun, Süleyman, Osmanlı Sularında Rekabet, Mesajeri Maritim Vapur Kumpanyası (1851-1914), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2015.
• Ünal, Şeref (2011). Uluslararası Hukuk Açısından Ermeni Meselesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Yorulmaz, Şerife (2010). “Osmanlı’da Ayrılıkçı-Siyasal Örgütlenmelere Yabancı İlgisi ve Kapitülasyonların Suiistimaline Bir Örnek: Brazzafolli Davası”, XV. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 11-15 Eylül 2006), Cilt: 4, Kısım: 1, Ankara, ss. 1137-1181.
• Yücel, Yaşar - Ali Sevim (1992). Türkiye Tarihi, Türk Tarih Kurumu Ya-yınları, Ankara 1992.