XVIII. ve XIX. Yüzyılda Maraş’ta Gayrimüslimlerin İktisadi Durumları

Year 2020, Volume: 17 Issue: 2, 967 - 986, 20.10.2020

Adem Çalışkan

https://doi.org/10.33437/ksusbd.726821

Cited By: 2

Abstract

Zimmî statüsü ile Müslüman olmayanların can ve mal güvenliğinin sağlanması karşılığında Gayrimüslimlerden vergi alınması usulü İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren tatbik edilen bir uygulama idi. Bu nedenle Osmanlı Devleti topraklarında yaşayan Gayrimüslimleri devletin vergi sistemine dâhil etti ve bunlardan yaş, fiziki ve ekonomik durumuna göre cizye vergisi aldı. Gayrimüslimlerden bu şekilde vergi alınması her Gayrimüslimin devlete farklı oranda vergi ödediğinin de önemli bir göstergesidir. Ayrıca Osmanlı’nın bu vergi tahsili hakkında hassas davranma nedeni cizyenin devlete gelir sağlayan önemli kalemler içinde yer almasıydı. Bununla birlikte yaşlı, hasta, maddi durumu yerinde olmayanlar, kısmen din görevlileri, devlete yararlılık gösterenler ve idareci olanlarda birtakım vergilerden muaf tutuldu. Osmanlı hâkimiyetin ilk dönemlerinde yapılan tahrirlere göre bazı kazalar hariç Maraş’ta Gayrimüslim yoktu. Ancak süreç içerisinde kent merkezine de Gayrimüslimler yerleşti ve Müslümanlarla aynı mahallelerde oturmaya başladı. Diğer kentlerde olduğu gibi Maraş’ta da devlete cizye vergisini ödeyen Gayrimüslimler, bu vergiyi ekonomik durumlarına göre ödedi. Buna göre XVIII. ve XIX. yüzyıllarda şehirde ikamet eden Gayrimüslimlerin genel olarak iktisadi durumları orta düzeyde idi. Ayrıca devlet bu vergi hakkında usulsüzlük yapıldığında hemen soruşturma başlatarak gerekli önlemleri aldı ve Gayrimüslimlerin bu konuda sorun yaşamalarının önüne geçti. Huzursuzluk yaratan Gayrimüslimlerinde cizye vergilerini ödemeleri karşılığında devlet tarafından affedildiği tespit edildi.

Keywords

Osmanlı, Gayrimüslim, Maraş, Cizye

The Economic Situation of Non-Muslims in Marash in the 18th and 19th Centuries

Abstract

The procedure of collecting taxes from non-Muslims in return fo rensuring the safety of life and property of non-Muslimswith Zimmi status was a practice that has been applied since the first periods of Islam. For this reason, the Ottoman Empire included non-Muslims living in its territory into thes tate's tax systemand received tax from the according to their age, physical and economic status. Collecting taxes from non-Muslims in this way is an important indicator that each non-Muslim pays different taxes to the state. Inaddition, there as on for the Ottomans to be sensitive about this tax collection was that the jizya was among the important items providingin come to the state. However, the elderly, sick, financially in sufficient, partially religious officials, benefic iaries of the state, and administrators were exempted from certa in taxes. According to the censuses made in the early periods of the Ottoman rule, there were no non-Muslims in Maras except for some town ships. However, non-Muslims settled in the city center in the proces sand started to live in the same neighborhoods with Muslims. As in other cities, non-Muslims who paid the tax of jizya to the state in Maras paid this tax according to their economic status. Accordingly, in the 18th and 19th centuries, the general economic situation of non-Muslims residing in the city was moderate. Inaddition, when an irregularity was made about this tax, the state immediately in itiated an investigationand took the necessary measures and preventednon-Muslims from having problems in this regard. It was determined that non-Muslims, who caused unrest, were for given by thes tate in return for paying the tax on tax.

Keywords

Ottoman, Non-Muslim, Maras, Jizya

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri
• A. DVNSMHM. 92/ 16, Fî Evasıt-ı L. 1067/1 Ağustos 1657
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Kalemi Evrakı,
• A.MKT. NZD. 156/100/1_1, 18.11.1271/02.08.1855
• Ali Emiri Mehmed IV,
• AE. SMMD.IV. 39/4482/1_1, 23 Şaban 1076/28 Şubat 1666
• Ali Emiri Selim III.
• AE.SSLM.III.94/5622/2_1, 28 Rebiü'l-evvel 1220,AE. SSLM. III. 57/ 3361, 8 Ramazan 1212, 24.02.1798,AE.SSLM.III.121/7392, 13 Muharrem 1214/ 17 Haziran 1799,AE. SSLM.III.365/20839/1_1, 28 Zilkade 1213/ 03 Mayıs 1799, AE. SSLM.III. 365/ 20848, 28 Zilkade 1213/ 03 Mayıs 1799
• Hatt-ı Humayun
• HAT.530/26132/B_1, 29 Zilhicce 1251, HAT.530/26132_1, 29 Zilhicce 125/16 Nisan 1836, HAT. 508/24990_1, 6 Şaban 1234/ 31 Mayıs 1819,HAT.679/33105_1.
• Hariciye Siyasi Evrakı
• HR. SYS. 1527/ 3_1_1, 17 Safer 1266/ 02 Ocak 1850
• Sadâret Mektûbî Kalemi, Mühime Kalemi (Odası) Belgeleri
• A. MKT.MHM.753/ 84, 1265/1849,
• Bab-ı Asafi Sadaret Kalemi Evrakı
• A. MKT.232/ 45_1, 02 Ocak 1850
• Cevdet Evkaf Kalemi
• C.EV. 212/ 10568, 14 Receb 1239/ 15 Mart 1824.
• Cevdet Maarif Kalemi
• C.MF.2/66, 10 Cemaziye’l-evvel 1218/ 28 Ağustos 1803,C.MF.42/2059, 9 Muharrem 1250/18 Mayıs 1834,C.MF.114/ 5680, 10 Cemaziye’l-evvel 1218 28 Ağustos 1803.
• Cevdet Maliye Kalemi
• C.ML.259/ 10644, 5 Zilkade 1246 17 Nisan 1831,C.ML.276/11359, 17 R. 1245 16 Ekim 1829, C.ML.102/4544/ 9 Zilkade 1251/ 26 Şubat 1836, C.ML.272/11176_1_1, 2 Şaban 1233/ 7 Haziran 1818, C.ML.277/11378_1_1/ 7 Rebiülevvel 1245/ 6 Eylül 1829, C.ML.687/28166_1_1, 27 Zilhicce 1248/ 17 Mayıs 1833
• Yıldız Sarayı Mütenevvî Maruzat Evrakı
• Y.MTV.137/179, 27 Ramazan 1313/12 Mart 1896.
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi Belgeleri
• DH.ŞFR.55/152, 28 Şevval 1333/8 Eylül 1915.
• Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu
• DH.MKT.TMIK.M.92/41,26 Rabiülahir 1318/23 Ağustos 1900.
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi
• DH.MKT.7/11, 10 Sefer 1311/23 Ağustos 1893
• Diğer Kaynaklar
• Akcan, Leyla (2016),1824-1834 Tarihleri Arasında Gaziantep’te Sosyal, Siyasî ve İktisadî Yapı (142 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili Metin Transkripsiyonu Ve Değerlendirmesi s.1-253), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Gaziantep.
• Akgündüz, Ahmet (2008), Pax Ottoman Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Yönetimi, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Arslan, Hasan (2014), 17. Yüzyılda Maraş Sancağı (Siyasi, idari, iktisadi ve içtimai Tarihi),Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı, Kayseri.
• Arslantaş, Nuh (2010). İki Yahudi Seyyahın Gözünden [Beth Hillelli Rabbi David (1824-1832) II. Benjamin (1846-1851)] Şırnak Çevresinde Yahudiler, Uluslararası Şırnak Ve Çevresi Sempozyumu (14–16 Mayıs 2010), Sempozyum Bildirileri, Şırnak, MRK Baskı ve Tanıtım Hizmetleri Ltd. Şti, Ankara 2010.
• Atalay, Besim (2008). Maraş Tarihi ve Coğrafyası, Haz. İlyas Gökhan- Mehmet Karataş, UkdeYayınları, Kahramanmaraş 2008.
• Bayraktar, Hilmi (2007),Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı (İdâri, Sosyal ve Ekonomik),Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları No:14, Tarih Şubesi Yayınları No:12, Elazığ.
• Birhan, Ahmet Kerem (2020), 8983 numaralı Maraş Şer'iye Sicili'nin 1-105.sayfalarının transkripsiyon ve değerlendirilmesi H.1297-1299/M.1879-1881).Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Çadırcı, Musa (2013), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal Ve Ekonomik Durumu, TTK, Ankara.
• Çapan, Fatma (2016). Doğu Roma İmparatorluğu(Bizans) Döneminde Maraş Ve Çevresinin Stratejik Önemi. Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu 17-19 Kasım 2016, III. cilt, Kahramanmaraş, ss.176-191.
• Çetin, Firdevs (2012), Batılı Seyyahlara Göre İstanbullu Gayrimüslimler, Yeditepe Yayınevi: İstanbul.
• Çiftçi, Betül (2017), 49 Numaralı Antep Şer’iyye Sicili Değerlendirme Ve Transkripsiyonu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Dinçaslan, A.Latif (2008), Zeytun ve Çevresindeki Ermeni İsyanları (1895-1921),Ukde Kitaplığı : 52, Kahramanmaraş
• Ercan, Yavuz (2001), Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitapevi Yayınları, Türk Kültürü Dizisi: Araştırmalar, İncelemeler 2, Ankara.
• Erdoğdu, M.Akif- Yinanç Refent, Elibüyük Mesut (1992), Maraş Tahrir Defteri 1563, Kitap Tanıtımı, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt. 7, Sayı.1,ss.363-365.
• Erkal, Mehmet (1993), Cizye, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:8, 1993,ss.42-45
• Erkan, Nevzat (2012), 18. yy'ın ilk yarısında Üsküdar'da Müslim-Gayrimüslim ilişkileri: Şeriyye sicilleri ve müdevvel kaynaklar ışığında, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı, İslâm Tarihi Bilim Dalı, İstanbul.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet (2003), Osmanlı Devletinde Yahudiler, Aziz Andaç Yayınları: Ankara.
• Eroğlu, Yüsra (2108), 96 Nolu Ayıntab Şer‘iyye Sicilinin H. 1153 -1154 Transkripsiyonu Ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Gaziantep.
• Ertaş, Kasım (2015), Osmanlı İmparatorluğu’nda Diyarbakır Ermenileri, Rağbet Yayınları, İstanbul.
• Ertaş, Kasım (2019), Batılı Seyyahların Gözüyle 19. Yüzyılda Osmanlı Ermenileri ve Müslüman-Ermeni İlişkileri, Kitâbi Yayınları: İstanbul.
• Eyicil, Ahmet (2008), Osmanlı’nın Son Döneminde Maraş’ta Ermeni Siyasi Faaliyetleri, Gün yayınları, Ankara
• Eyicil, Ahmet (2009),Yakınçağda Kahramanmaraş, Ankara
• Fayda, Mustafa (2013), Zimmî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:44, ss.434-438.
• Gedik, İbrahim (2016), 229 Numaralı Şer’iyye Sicili’ne Göre Maraş’ta Hayat, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı. İstanbul.
• Gedikli, Fethi (2009), Osmanlı Devletinde Şaraptan Alınan Vergiler, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı.7, ss.7-19
• Güler, Ali (2000), Osmanlıdan Cumhuriyete Azınlıklar, TAMGA Yayıncılık: Ankara.
• Güllü, Ramazan Erhan (2015), Ermeni Sorunu Ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878-1923), TTK, Ankara.
• Günay Nejla (2007), Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, IQ Kültür Yayıncılık İstanbul.
• Günay, Nejla (2007),Maraş Ermenileri (XIX. Yüzyıl), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Gündüz, Tufan (2001), Kahramanmaraş, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cil:24,ss.192-196.
• Gürbüz, Adnan (2009), 16-17. Yüzyıllarda Maraş Şehrinde Sosyal ve Ekonomik Hayat, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt.2,Sayı. 9,ss.165-170.
• İnalcık, Halil (1993), Osmanlılarda Cizye, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt:8,ss.42-45.
• İnalcık, Halil (2013), Osmanlı Ve Modern Türkiye – Araştırmalar, İstanbul.
• İpşirli, Mehmet (1992), Buk’a, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt: 6, ss. 386-387,
• Karataş, Ali İhsan (2009), Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Toplumsal Hayatı Bursa Örneği, Gökkubbe: İstanbul.
• Karpat, H. Kemal (2010), Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul.
• Karpat, Kemal H (2019), Osmanlı Modernleşmesi, Toplum, Kurumsal Değişim Ve Nüfusu, (Çev. Ceren Elitez), İstanbul.
• Kayaçağlayan, Naime Yüksel (2011), 1714–1715 Tarihleri Arasında Gaziantep’te Sosyal, Siyasî Ve İktisadî Yapı ( 65 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili Metin Transkripsiyonu Ve Değerlendirmesi), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Kilis.
• Kenanoğlu, M.Macit (2013), Osmanlılar’da Zimmî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:44, ss.438-440.
• Kıvrım, İsmail (2015), Nüfus Defterlerine Göre 19. Yüzyılın Ortalarında Şebinkarahisar’ın (Karahisar-ı Şarkî) Nüfus Yapısı, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Cilt:10, Sayı:19,ss.9-36.
• Kızmaz, Ayşe Banu (2011), 232 numaralı Maraş şer`iyye sicilinin (5 muharrem 1297-4 safer 1298/ 19 Aralık 1879-5 Ocak 1881) 75-150. sahifelerinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Kocaoğlu, Burak (2017), Cizye Defterleri: Osmanlı Tarihi Üzerine Yapılabilecek Araştırmalar ve Literatür Değerlendirmesi, Tarih Yazımı Üzerine, Yöntemler-Yaklaşımlar-İlkeler-Yorumlar, (Ed.İsmail Özçelik) Berikan Yayınevi: Ankara
• Kocaoğlu, Burak (2018), 1844 ve 1846 Tarihli Çankırı Cizye Defterlerine Göre Çankırı’da Gayrimüslimler, Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), Sayı: 4,ss. 283-295.
• Koç, Kemalettin (2010), Kahramanmaraş'ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi (Sosyal, Kültürel, Ekonomik Yapı ve Şehirleşme Tarihi). (Ed.Yaşar Alparslan, Serdar Yakar) Ukde Kitaplığı:83, Maraş Tarihi Serisi:17, Kahramanmaraş.
• Koltuk, N.-Sağlamçubukcu, S. -Kılıç A.Ali, Topal D.- Öztürk M., Osmanlı Belgelerinde Halep, (Ed. M. Taner Koltuk), Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları No: 25 İİstanbul 2018. Konan, Belkıs (2015), Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme, Anakara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt.64, Sayı:1, ss.171-193.
• Kozak, Yasin (2005), V ve VI Numaralı Maraş Ahkam Defterlerinde Maraş’a Gönderilen Hükümler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Kundakçı, Sibel (2019), Kastamonu’da Mülk Edinme Yöntemleri: Satış-Müzayede- Mübadele ve Hibe (1673-1702), BAİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:19, Sayı:2/Yaz.
• Küçükdağılkan Ökkeş (2017), II numaralı Maraş Ahkâm defterinde 1-212 sayfalar arasında bulunan ve Maraş'a gönderilen hükümlerin transkripsiyon ve değerlendirilmesi 1765-1775, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Lowry, Heath W. (2009), Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi 1350-1550, (Çev. Ahmet Cemal Bahçeşehir) Yayınları: İstanbul
• Mınna, Rozen (2010), İstanbul Yahudi Cemaati'nin Tarihi (1453-1566), (Çev. Serpil Çağlayan), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul.
• Öz, Mehmet (1997), XVI. Yüzyıl Anadolusu’nda Köylülerin Vergi Yükü Ve Geçim Durumu Hakkında Bir Araştırma, Osmanlı Araştırmaları XVII, İstanbul.
• Özcoşar, İbrahim- Güneş, Hüseyin Haşimi (2006),Osmanlı Devleti’nde Cizye Ve 19. Yüzyıla Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sancağı’nın Cizye Defteri (Cizye Defter Numarası:375), Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Kış, Cilt:5, Sayı 15, ss.159-179
• Özcoşar, İ.- Güneş, H. H. (2006),Osmanlı Devleti'nde Cizye Ve 19. Yüzyıla Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sancağı'nın Cizye Defteri (Cizye Defter Numarası: 375). Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 5(15), ss.159-179.
• Özel, Ahmet (1996), Gayri Müslim, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:13,ss. 41-427
• Özlü, Zeynel (2006), Göynük’e (Bolu) Ait Bazı Gelir ve Giderlerin Tahlili: Avârız Vergisi, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM,), Sayı:19.
• Özveri, Cengiz (2004), 1813-1834 tarihlerini kapsayan IV numaralı Maraş Ahkâm Defteri'nde Maraş Kadılığı'na gönderilen hükümler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Rruga, İlir (2017), XIV-XVI. Yüzyıllar Arasında Arnavutluk’ta Gayrimüslimler, İSTEM / 29,ss.159-172.
• Sarı, Arif (2015), XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Solak, İbrahim (2002),XVI. Asırda Maraş Kazası, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Konya.
• Söylemez, Faruk (2014), Yeni Çağda Maraş (1522-1789), Akdeniz’in Altın Kenti Kahraman Maraş, Kahramanmaraş 2014 ss.45-53.
• Şahin, Harun (2010), XX. Yüzyılın Başlarında Maraş Sancağı’nın İktisadi, Mali Ve Sosyal Durumu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Tarihi Bilim Dalı, İstanbul.
• Şahin, Harun (2011), Osmanlı Döneminde Maraş’ta İktisadi Faaliyetler: 19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın Başlarında. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt.10, Sayı.3,ss. 1057 -1076.
• Turhan Sarıköse, Selma (2013),XIX. Yüzyılda Çukurova’da Doğal Afetler Ve Salgın Hastalıklar, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Konya.
• Us, Ünzile (2018), 231 numaralı Maraş şer'iye sicilinin 1-115 sayfaları arası transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (1894-1895) Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Kahramanmaraş.
• Yaman, Ahmet. (2013), Zimmî /Fıkıh, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:4, ss.434-438.
• Yetişkin, Mehmet. (2007). Osmanlının Son Döneminde Maraş, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 67-68-69, Cilt: XXIII, Mart-Temmuz-Kasım, ss.263-303
• Yetişkin, Mehmet. (2014). Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Maraş’ın Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Durumu, Akdeniz’in Altın Kenti Kahraman Maraş, Kahramanmaraş 2014 ss.59-63.