Dîvânu Lûgati’t-Türk’te Duyu Fiilleri

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: Divanu Lügati't Türk'ün 950. Yıl Dönümü, 20 - 30, 22.12.2024

Büşranur Aslan

Öz

Fiiller, dilin önemli yapı taşlarıdır. Fiillerin ortaya çıkışı zihinsel bir süreçtir. Zihinsel faaliyetler sonucu ortaya çıkan mental fiillerin bir alt basamağı olan duyu filleri, genellikle görme, işitme, dokunma, tat alma ve koku alma duyuları olarak beş gruba ayrılır. Tarihî Türk lehçeleri bakımından önemli ve kapsamlı söz varlığı ve gramer konularını barındırması bakımından dil araştırmalarında en önemli başvuru kaynaklarından biri olan Divanü Lügatit- Türk, Türk dünyasına, gramerine, sözvarlığına ışık tutan bir eserdir. Divanü Lügatit- Türk’te 3477 fiil yer almaktadır. Bu fiillerin 193 tanesini duyu filleri oluşturmaktadır. Bu fiillerden 38 tanesi görme duyu fiilleri, 50 tanesi işitme duyu fiilleri, 6 tanesi koku alma duyu fiilleri, 72 tanesi tat alma duyu fiilleri, 27 tanesi dokunma duyu fiillerini oluşturmaktadır. Bu çalışmada, temel anlam olarak duyu fiillerinin yanında yan anlam içeren duyu fiilleri de ele alınmıştır. Ayrıca Dîvânu Lûgati’t-Türk’teki duyu fiilleri Türkiye Türkçesi ağızlarının sözvarlığı ile ilgili en önemli ve en temel çalışma olan Derleme Sözlüğü’nde bulunup bulunmadığına göre incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divanü Lügati'T-Türk, Duyu Fiilleri, Söz Varlığı

Kaynakça

• Aksan, D. (1999). Anlambilim, anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2007). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2021). Türkçenin sözvarlığı. Bilgi Yayınevi.
• Atalay, B. (1998-1999). Dîvânu Lûgâti’t-Türk tercümesi I-IV. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Biray, N. (2006). Kazak şivesi ve Denizli ağzında kök halindeki idrak fiillerinde anlam farklılaşmaları, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Bildiriler II, Denizli.
• Cüceloğlu, D. (2012). İnsan ve davranışı. Remzi Kitabevi.
• Çelik, T. (2019). Bir geçiş dönemi eseri olan risale-i kudsiyye’deki mental fiillerin kipliklerdeki görünümü, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 3(2), 241-252. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akaded/issue/48412/591371
• Gerrig, R. J. (2013). Psychology and Life. 20th edn Pearson.
• Hacıeminoğlu, N. (1996), Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi duyu fiillerinde anlam ve kelime sıklığı ilişkisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (41), 53-74. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/309071
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Ibarretxe-Antunano, İ. (1999). Polysemy and metaphor in perseption verbs: a cross lincuistic study. University Of Edinburg.
• Kaçalin, M.S, (1994). Divânü lugâti’t-Türk mad., TDİA, IX: 446-449.
• Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri, [Yayımlanmış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi. Kamchybekova, K. (2011). Duyu fiillerinin anlamsal özellikleri üzerine, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(3), 22-35.
• Kamchybekova, K. (2013). Kırgız Türkçesinde tat alma duyu fiilleri (sözcüksel anlam bilimi açısından bir deneme), Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (35), 9-22. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/136386
• Karahasanoğlu, Y. (2022). Yakut (Saha) Türkçesinde duyu filleri. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Morgan, C. T. (2010). Psikolojiye giriş. (çev: Rüzkan Eski, Sirel Karakaş), Eğitim Yayınevi.
• Sarı, İ. (2019). Algı’ya dair: algı fiillerinde çok anlamlılık: gör- örneği. Kesit Yayınları.
• Tanalp, R. (1975). Duyu fizyolojisi. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları.
• Türkdil, Y. (2013). Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde duyu fiilleri, [Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik harfli metinlerde mental fiiller, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51. http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/II-1_Mart2005/04_MTAD_2-1_OYaylagul.pdf