Hakas Türklerinde Kartal Kültüyle İlgili Bazı İnanışlar

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 1, 333 - 343, 30.04.2024

Ali Toraman

Öz

Türk mitolojisinde doğadaki dağ, su, ateş, ağaç gibi doğal nesneler ile doğadaki kurt, at, ejder, kartal gibi bazı hayvanlar kutsal sayılmıştır. Bu nesne ve hayvanlar çerçevesinde kültler (inanışlar) oluşmuştur. Bu hayvanlar içinde kartal, Türk mitolojisinde, sosyal, dini ve sanat hayatında, devlet sembollerinde sıkça yer aldı. Aynı zamanda tüm Türk halklarının Şamanist motiflerinde de çok önemli bir yere sahip oldu. Kartal, Türk kültür ve mitolojisinde yüceliği, gücü, cesareti temsil eder. Kartalın diğer kuş türlerine göre çok yükseklerde uçması, onun gökle ilişkilendirilmesine sebep olmuş ve gökyüzü de Türk inancında ilahi kaynağın mekânı olarak düşünüldüğünden, kartal da bu bağlamda kutsal sayılmıştır. Yine bu bakımdan ve ayrıca cesareti ve savaşçılık özelliği bakımından Türk hükümdarları da zaman zaman kartal ile özdeşleştirilmiştir. Nitekim diğer Türk boylarında olduğu gibi günümüz Hakas Türklerinin de edebiyatlarında, sanatlarında, inanışlarında ve mitolojilerinde kartal ile ilgili motiflere sıklıkla yer verilmiştir. Bu çalışmanın konusu Hakas Türklerinin kartal kültü ile ilgili inanışlarıdır. Konunun çerçevesini Hakas Özerk Cumhuriyeti sınırları oluşturur. Çalışmada; gözlem, yabancı kaynakların tercümesi, yerli kaynakların toplanması ve elde edilen bilgilerin incelenerek yorumlanması metodu izlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hakas Türkleri, Türk Mitolojisi, Kartal Kültü, Kültür, Tarih

Some Beliefs About the Eagle Cult İn The Khakas Turks

Öz

In Turk mythology, natural objects such as mountains, water, fire, trees, and animals such as wolves, horses, dragons, and eagles are considered sacred. Cults (beliefs) were formed around these objects and animals. Among these animals, the eagle frequently appeared in Turk mythology, social, religious, artistic life, and state symbols. It also had a very important place in the Shamanistic motifs of all Turkic peoples. The eagle represents greatness, power, and courage in Turk culture and mythology. The fact that the eagle flies much higher than other bird species has caused it to be associated with the sky, and since the sky is considered the place of divine source in Turk belief, the eagle is also considered sacred in this context. In this respect, and also in terms of their courage and warriors, Turkic rulers were sometimes identified with the eagle. As a matter of fact, as in other Turk tribes, eagle-related motifs are frequently included in the literature, arts, beliefs, and mythologies of today's Khakas Turks. The subject of this study is the beliefs of Khakas Turks regarding the eagle cult. The framework of the subject is the borders of the Khakas Autonomous Republic. In the study, the method of observation, translation of foreign sources, collection of domestic sources, and examination and interpretation of the obtained information were followed.

Anahtar Kelimeler

Khakas Turks, Turkic Mythology, Eagle Cult, Culture, History

Kaynakça

• Aça, M. (2017). Türk Mitolojisinde Kartal. İçinde F. A. Turan ve M. Ozan (Eds.), Türk Mitolojisine Giriş (ss. 229-238). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Burkanov, V.A. (2006). Duhi Srednego Mira v Traditsionnım Mirovozzrenii Hakasov. Novosibirsk: Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü Yayınları.
• Butanyev, V. Ya. (1999). Hakassko-Russkiy İstoriko-Etnografiçeskiy Slovar. Abakan: Hakas Devlet Üniversitesi Yayınları.
• Butanayev, V. Ya. (2004). Stepniye Zakonı Hongoraya. Abakan: Hakas Devlet Üniversitesi Yayınları.
• Butanyev, V. Ya. & Butanyeva, İ. İ. (2008). Mir Hongorskogo (Hakasskogo) Folklora. Abakan: Hakas Devlet Üniversitesi Yayınları.
• Cemiloğlu, İ. (1991). Dilimizdeki Kara Kelimesi Hakkında. Milli Folklor, 3(12), 22-26.
• Çoruhlu, Y (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Drenkova, N. P. (1940). Şorskiy Folklor. Moskova-Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yayınları.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm, (Çev.: İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitapevi Yayınları.
• Esin, E. (2004). Orta Asya'dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Güngör, H. (2015). Türklerin Dini Tarihi. Kayseri: Berikan Yayınları.
• Güngör, H. (2016). Türk Bodun Bilimi Araştırmaları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Güngör, H. (2020). Türk Din Etnolojisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Harva, U. (2015). Altay Panteonu Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar, (Çev. Ömer Suveren). İstanbul: Ofset Yayın Matbaacılık.
• Katanov, N. F. (1889). Şamanskiy Buben i Ego Znaçeniye. Yeniseyskiye Yeparhialnıye Vedemosti, 6, 112-114.
• Katanov, N. F. (1893). Pisma N. F. Katanova iz Sibiri i Vostoçnogo Turkestana. San-Petersburg: Bilimler Akademisi.
• Katanov, N. F. (1907). Obraztsı Narodnoy Literaturı Turkskih Plemen IX. San-Petersburg: Bilimler Akademisi.
• Kozmin, N. N. (1916). “Çern”: Priroda i Çelovek Gornoy Taygi. Sibirskiye Zapiski, 3, 95-106.
• Ögel, B. (1984). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: TTK Basımevi.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK Basımevi.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK Basımevi.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öney, G. (2014). Büyük Selçuklu Sanatında Resim Programı ve Gelişen Figür Üslubu. Sanat Tarihi Dergisi, 13(1), 61-82.
• Özkartal, M. (2012). Türk Destanlarında Hayvan Sembolizmine Genel Bir Bakış (Dede Korkut Kitabı’ndan Örnekler). Milli Folklor, 24(94), 58-71.
• Potapov, L. P. (1983). Mifı Altaye-Sayanskih Narodov Kak İstoriçeskiy İstoçnik. Voprosı Arheologii i Etnografii Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk.
• Propp, V. Ya. (2000). İstoriçeskiye Korni Volşepnoy Skazki. Moskova: Labirint Yayınları.
• Roux, J.P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut Kazancıgil). Ankara: İşaret Yayınları.
• Sagalayev, A. M. (1984). Mifologiya i Verovaniya Altaytsev. Tsentralnoaziatskiye Vliyaniya. Novosibirsk: Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü Yayınları.
• Sarıg-Çanıbar. (1991). Sbirskiye Skazaniya. Moskova.
• Sever, M. (1999). Türk Mitolojisinde Kuşlar. Milli Folklor, 11(42), 83-88.
• Simakov, G. N. (1998). Sokolinaya Ohota i Kult Xişnıh Ptits v Sredney Azii (Ritualnıy i Praktiçeskiy Aspektı). San-Petersburg: Petersburg Şarkiyat Çalışmaları Yayınları.
• Şternberg, L. Ya. (1925). Kult Orla u Sbirskih Narodav. Pervobıtnaya Religiya v Svete Etnografii. Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yayınları.
• Taçeyeva, T. G. (1984). Hus Azıraan Altın Hus. Ah Tashıl, 32, 110-128.
• Toraman, A. (2002). Altaylı Ressam Çoros-Gurkin’in Eserlerinde Altay Şamanizmi. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(8), 679-696. Doi: 10.53718/gttad.1036292
• Troyakov, P. A. (1991). Geroiçeskiy Epos Hakasov i Problemı İzuçeniya. Abakan: Hakas Devlet Üniversitesi Yayınları.