Adana’da Ermeni Olayları (1909-1921)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 1, 190 - 203, 30.04.2024

Ümmügülsüm Gülekoğlu , Ahmet Eyicil

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1326664

Öz

Adana’da, XIX. yüzyıla kadar Türkler ve Ermeniler arasında ciddi bir sorun yaşanmadı. Ancak büyük devletlerin istiklal vaadine kanan Ermeniler, “Bağımsız Ermenistan’ı” kurmak için 31 Mart Vakası’nın ardından 14 Nisan 1909’da Adana’da bir isyan çıkardılar. 14 Nisan’da başlayan isyan, 26 Nisan sabahına kadar devam etti. Olaylarda hayatını kaybedenlerin sayısı fazlaydı. Nihayetinde Babıali, bu isyanı bastırdı. Ancak Osmanlı Devleti’nin, Birinci Dünya Savaşına girmesiyle Ermeniler, tekrar harekete geçti. Seferberlik emirinin ilan edilmesiyle silahaltında bulunan Ermeniler, silahları ile kaçarak komitelere katıldılar. Cephe gerisinde kalan halka eziyet ettiler, askerin iaşe ve ikmal yolunu kestiler ve bölge halkının mallarını gasp edip öldürdüler. Babıali, bu durumun önüne geçmek için zorunlu sevk ve iskân kanunu çıkardı. Zararlı faaliyetlerde bulunan Ermenileri, savaşın olmadığı, güvenli bölgelere gönderdi. Adana’da isyana katılan Ermenilerde sevk ve iskâna tabi tutuldu. Böylece Çukurova’da isyan çıkaran ve asayişi bozan Ermeniler, güvenlik amacıyla bölgeden uzaklaştırıldı.
İtilaf Devletleri’nin en büyük amacı Osmanlı topraklarını kendi aralarında paylaşmaktı. Mondros Mütarekesi, Osmanlı topraklarında işgalin fiili olarak başlamasını sağladı. Söz konusu anlaşma ile Anadolu’nun diğer şehirleri gibi Adana’da, düşman kuvvetleri tarafından işgal edildi. İşgale boyun eğmeyen Adana halkı ve Kuvayımilliye birliklerinin direnişi sonucunda Adana ve çevresi düşman işgalinden kurtarıldı.

Anahtar Kelimeler

adana, Ermeni olayları, Çukurova

Kaynakça

• Akbıyık, Y. (1999), Milli mücadele’de Güney cephesi Maraş, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Arslanyürek, Y. (2020), İngilizlerin Maraş’ı işgali, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17, 16-42.
• Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (A.T. D. B), Ocak 1997, S. 103, Bel. No: 2884, 90-91.
• Bayındır, S. (2011), Adana olayları sırasında alınan asayiş tedbirleri ve olayın meclisteki yansımaları, 1909 Adana Olayları/Makaleler, Ed. Kemal Çelik, TTK.
• Bildirici, Y. Z. (1996), Çukurova’da Fransız-Ermeni ilişkileri ve 1919 yılı katliamları, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.12, Sayı 36, 755-764.
• Bildirici, Y. Z. (1999), Adana’da Ermenilerin yaptığı katliâmlar ve Fransız Ermeni ilişkisi, Köksav.
• Bıyıklıoğlu, T. (2000), Atatürk Anadolu’da (1919-1921), Çağdaş Matbaacılık.
• Çalyan, Karebet (1325), Adana Vakası ve Mesulleri, Dersaadet.
• Çelik, K. (1998), Milli mücadele’de ilk kurşun ve Dörtyol’un düşman işgalinden kurtuluşu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 14(41), 478-486.
• Çelik, K. (1999), Milli mücadele’de Adana ve Havalisi (1918-1922), TTK.
• Cemal, Paşa (2010), Anılarım 1913-1922, Haz. Fahri Parin, Paraf Yayınları.
• Çoruh, H. (2014), 1909 Adana Ermeni isyanı ile ilgili tanin gazetesinde yayınlanan iki vesika hakkında Hüseyin Cahid’in değerlendirmesi, Yeni Türkiye Dergisi, S. 60, ss.1-28.
• Danişmend, İ. H. (1972), İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, C.4, Türkiye Yayınevi. Der Mattossian, B. (2011), Fram bloodless revolution to bloody counterrevolution; The Adana massacres of 1909, University of Nebraska Faculty Publications, 7-1-2011, 151-173.
• Ener, K. (1996) Çukurova kurtuluş savaşında Adana cephesi, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erdeha, K. (1975), Milli mücadelede vilayetler ve valiler, Remzi Kitabevi.
• Erdoğdu, A. (2016), 1909 Adana Ermeni olayları/ 5 Adanalı ne diyor?, Ed. Meral Sayın, Alev Dikici Basım.
• Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekâtı İhtilâliyyesi, (1983), Haz. Erdoğan Cengiz, Başbakanlık Basımevi.
• Eyicil, A. (2008), Osmanlı’nın son döneminde Maraş’ta Ermeni siyasi faaliyetleri, Gün Yayınları.
• Eyicil, A. (2020), Siyasi tarih 1789-1939, Altınordu Yayınları.
• Gündüz, A. (2016), 1909 Adana olayları sonrasında bölgeye yapılan yardımlar, Tarihte Adana ve Çukurova, C.III, Akademisyen Kitabevi, Adana, ss. 333-349.
• Günay, N. (2009), 1909 Maraş’ta Ermeni olayları, Ukte Kitaplığı Maraş Tarihi Serisi, Kahramanmaraş.
• Günay, N. (2011), 1909 olaylarının Adana Çevresindeki Yansımaları ve Yargılamalar, 1909 Adana Olayları/Makaleler, TTK, ss. 284-321.
• Gürün, K. (2010), Ermeni dosyası, Remzi Kitabevi, 10. Basım.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (H.T.V.D), (Mart 1959), Sayı 27, Ves. No: 698, Ankara, ss. 45-48. Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (H.T.V.D), (Mart 1960), Sayı 31, Belge No:780. Ankara ss. 69-70 Hatipoğlu, S. (2002). Çukurova’da Fransız Ermeni işbirliği, Belleten, 66(247), 943- 966. Hatipoğlu, S. (2009), Filistin Cephesi’nden Adana’ya Mustafa Kemal Paşa, Yeditepe Yayınevi. Karal, E. Z. (2011), Osmanlı tarihi, C IX, TTK. Keiser, H. L. (2005), Iskalanmış barış doğu vilayetleri’nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839-1938, Çev. Atilla Dirim, İletişim Yayınları. Kılıç, R. ve Klavuz H. (2016), Adana Ermeni olayları (1909), Tarihte Adana ve Çukurova, C.III, Akademisyen Kitabevi, Adana, ss. 315-332. Lewis, B. (1993), Modern Türkiye’nin doğuşu, TTK. Nalbandıan, L. (1963), The Armenıan revolutıonary moment the development of Armenian political parties through the nineteenth century, University of California Press Berkeley and Los Angeles.
• Mehmet, Asaf (1982), 1909 Adana olayları ve anılarım, Çev. İsmet Parmaksızoğlu, Türk Tarih Kurumu. Öke Mim, K. (1991), Ermeni sorunu 1914-1923, TTK.
• Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Ermeni Olayları, (2010), C.II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1878-1895), (2008), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, C.I, Ankara. Özalp, Y. (1984), Mustafa Kemâl ve milli mücadele’nin ilk zaferi, Semih Ofset.
• Öztürk, A. (1994), Milli Mücadele’de Antep, Geçit Yayınları.
• Öztürk, C. (2005), Mondros Mütarekesi, TDVİA, C. 30, ss. 271-273.
• Ramazanoğlu, G. (2016), Adana’da Tarih Tarihte Adana, Kayhan Matbaası.
• Sarınay, Y. (2011). Arşiv Belgelerine Göre 1909 Adana Ermeni Olayları, 1909 Adana Olayları/Makaleler, Ed. Kemal Çiçek, TTK.
• Selek, S. (1987), Anadolu ihtilali, Karataş Yayınları.
• Şimşir, B. (1973), İngiliz belgelerinde Atatürk, C.1, Belge No: 81, TTK.
• Şıvgın, H. (2014), Güney Cephesi’nin değerlendirilmesi, Türk İstiklal Harbi’nde Kuvayı Milliye, düzenli ordu ve cepheler, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, ss. 13-32. Sonyel, S. (2014), İngiliz gizli belgelerine göre Adana’da vuku bulan Türk-Ermeni olayları (Temmuz 1908-Aralık 1909), TTK. Tansel, S. (1974), Mondros’tan Mudanya’ya Kadar-IV, Başbakanlık Basımevi.
• Tansel, S. (1977), Mondros’tan Mudanya’ya Kadar-I, Milli Eğitim Basımevi.
• Toros, T. (1996), Ali Münif Bey’in Hâtıraları, İsis Yayıncılık.
• Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi, (2009), C. IV, Genel Kurmay Basımevi.
• Uçaraol, R. (2013), Siyasi tarih 1789-2012, Der Yayınları, İstanbul.
• Uluskan, S. (2011), Adana olayları sırasında alınan asayiş tedbirleri ve olayın meclisteki yankıları, 1909 Adana Olayları/Makaleler, Ed. Kemal Çiçek, TTK, Ankara, ss. 235-250.
• Uras, E. (1987), Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi, Remzi Kitabevi.
• Yurtsever, C. (1983), Ermeni terör merkezi kilikya kilisesi, Bayrak Yayımcılık-Matbaacılık.