Türkiye’deki Ortaöğretim Tarih ve Sosyal Bilimler Ders Kitaplarında Kadın Şahsiyetler

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 92 - 122, 31.05.2023

Melis Akay Şahin , Mehmet Açıkalın

https://doi.org/10.33708/ktc.1250084

Cited By: 3

Öz

Bu çalışma, 2021-2022 eğitim-öğretim yılında kullanılan ortaöğretim Tarih ve Sosyal Bilimler ders kitaplarındaki kadın şahsiyetlerin ne şekilde sunulduğunu tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Çalışma için on üç ders kitabı incelenmiştir. Bunlardan 9., 10. ve 11. sınıf Tarih ile 12. sınıf Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük adlı kitaplar zorunlu derslere ait kitaplardır. Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi, Demokrasi ve İnsan Hakları, Yönetim Bilimi, Uluslararası İlişkiler, Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi, İslam Bilim Tarihi, Sanat Tarihi, Türk İslam Sanatı Tarihi ve Müze Eğitimi adlı kitaplar ise seçmeli sosyal bilimler derslerinin kitapları arasındadır. Çalışmada doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarından bazıları şu şekildedir: Ders kitaplarındaki metinler ve görseller sayısal olarak incelendiğinde, ders kitaplarında yer alan kadın şahsiyetlerin erkek şahsiyetlere oranla oldukça az olduğu tespit edilmiştir. Bu durum tarihte, bilimde, sanatta ve siyasette öne çıkan birçok kadın olmasına rağmen ders kitaplarında kadın şahsiyetlerin yeterince temsil edilmediği kanaatini oluşturmaktadır. Ayrıca ders kitaplarındaki toplumsal roller ve meslekler değerlendirildiğinde, erkek şahsiyetlerin kadın şahsiyetlere kıyasla çok çeşitli toplumsal rollerde ve mesleklerde sunulduğu saptanmıştır. Bununla birlikte ders kitaplarındaki kadın şahsiyetlerin bağımsız ve bireysel kadınlar olarak sunulması yerine genellikle bir erkeğin yakını olarak tanımlandıkları görülmektedir. Sonuç olarak Tarih ve Sosyal Bilimler ders kitaplarında kadın şahsiyetlerin hak ettiği şekilde temsil edilmediği söylenebilir. Bu çalışma ile gelecekteki Tarih ve Sosyal Bilimler ders kitaplarında daha fazla kadın şahsiyete yer verilmesi konusundaki farkındalığın arttırılması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kadın Şahsiyetler, Ders Kitapları, Tarih Eğitimi, Toplumsal Roller, Meslekler.

Women Personages in Secondary Education History and Social Science Textbooks in Turkey

Öz

This study was conducted to determine how female personages are portrayed in secondary education History and Social Science textbooks used in Turkey during the 2021-2022 school year. Thirteen textbooks were examined for this study. Among these 9th, 10th, and 11th grade History, 12th grade History of Revolution and Kemalism are the textbooks of compulsory courses. Contemporary Turkish and World History, Democracy and Human Rights, Administrative Science, International Relations, History of Turkish Culture and Civilization, History of Islamic Science, History of Art, History of Turkish Islamic Art, and Museum Education are the textbooks of elective courses. Document analysis method was used for the study. Some of the results of this research are as follows: The quantitative analysis of the texts and images in the textbooks revealed that women appear less in the textbooks than men. Therefore, it can be concluded that women are not adequately represented in the textbooks, although there are several women who have made significant impact and contribution in various fields such as art, history, science, and politics. The data analysis also revealed that men are represented in textbooks with a variety of occupations and social roles compared to women. Another interesting finding is that female personalities in textbooks are generally defined in relation to men, rather than being portrayed as independent and individual women. In conclusion, women are not represented in History and Social Science textbooks as they should be. Therefore, the expected outcome of this study is to raise awareness of this issue, which may lead to more female characters being included in textbooks in the future.

Anahtar Kelimeler

Female Personages, Textbooks, History Education, Social Roles, Professions.

Kaynakça

• Adaçay, F. R. (2018). Toplumsal cinsiyetin yaratılması ve sürdürülmesinde temel kurumların rolü. Uluslararası İnsan Çalışmaları Dergisi, 1(2), 345-363. https://doi.org/10.35235/uicd.466986.
• Akay Şahin, M., & Açıkalın, M. (2021). Gender representation in elementary and middle school social studies textbooks in Turkey. Journal of International Women’s Studies, 22(1) 417-445. https://vc.bridgew.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2382&context=jiws.
• Akbıyık, N. (2018, 8 Nisan). Başarılı Türk bilim kadınları. Teknoloji Haberleri. https://shiftdelete.net/basarili-turk-bilim-kadinlari.
• Aktaş, Ö., & Özmen, A. (2014). Ortaöğretim öğrencilerinin görüşlerine göre kadın imajı. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 27, 76-94. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sakaefd/issue/11232/134199.
• Altan Arslan, Ş. (2000). Ders kitaplarında cinsiyetçilik. Ankara: T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü.
• Aratemur Çimen, C., & Bayhan, S. (Eylül, 2019). Değişen ders kitaplarında sekülerizm ve toplumsal cinsiyet eşitliği araştırması- II. İstanbul: Karşılaştırmalı Eğitim Derneği.
• https://www.academia.edu/40488023/De%C4%9Fi%C5%9Fen_Ders_Kitaplar%C4%B1nda_Sek%C3%BClerizm_ve_Toplumsal_Cinsiyet_E%C5%9Fitli%C4%9Fi_Ara%C5%9Ft%C4%B1rmas%C4%B1_II.
• Baştürk, M. (2021). Ders kitaplarının tarihçesi (5. Basım). Ö. Demirel & K. Kıroğlu (Ed.), Ders kitabı incelemesi içinde (ss. 16-35). Ankara: Pegem Akademi.
• Baykal, Ö. (2019). Fotoğraf üzerinden Millî Mücadele’de Türk kadını (1919-1922) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Berktay, F. (2018). Tarihin cinsiyeti (6. Basım). İstanbul: Metis Yayınları.
• Bora, A. (2012). Toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık. K. Çayır & M. Ayan Ceyhan (Ed.), Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar içinde (ss. 175-187). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Bourdillon, H. (1996). Teaching history. London: Open University Press.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40. https://doi.org/10.3316/QRJ0902027.
• Can, S. (2009). Tarih ders kitaplarında kadının görünen yüzü. Sakarya Üniversitesi Uluslararası-Disiplinlerarası Kadın Çalışmaları Kongresi, 2, 300-311.
• https://www.academia.edu/31756773/TAR%C4%B0H_DERS_K%C4%B0TAPLARINDA_KADININ_G%C3%96R%C3%9CNEN_Y%C3%9CZ%C3%9C.pdf.
• Chiponda, A., & Wassermann, J. (2011). Women in History textbooks-What message does this send to the youth?. Yesterday & Today, 6, 13-25.
• Cunbur, M. (1987). Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde kadınların kurdukları şifahaneler. Erdem, 3(8), 341-348. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/693684.
• Çakır, S. (1996). Tarih içinde görünürlükten, kadınların tarihine: Türkiye’de kadın tarihi yazmak. S. Çakır & N. Akgökçe (Ed.), Farklı feminizmler açısından kadın araştırmalarında yöntem içinde (ss. 222-229). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Çakır, S. (2011). Feminist tarih yazımı: Tarihin kadınlar için, kadınlar tarafından yeniden inşası. S. Sancar (Ed.), 21. Yüzyıla girerken Türkiye’de feminist çalışmalar, Prof. Dr. Nermin Abadan Unat’a armağan içinde (ss. 505-533). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Çakır, S. (2021). Osmanlı kadın hareketi (6. Basım). İstanbul: Metis Yayınları.
• Çayır, K., & Alan, A. (2012). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet: İyileşmeler, problemler, öneriler. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Çığ, M. İ. (2013). Uygarlığın kökenleri Sümerliler-1: Tarihte ilk edebi eserlerden seçmeler (6. Basım). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Demir, A. (2019). Selçuklu dönemi vakıflarında kadınların yeri: Divriği Ulu Câmii ve Dârüşşifası örneği. F. Başar (Ed.), Vakıf kuran kadınlar içinde (ss. 85-102). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Demircioğlu, E. (2014). 10. ve 11. sınıf Tarih ders kitaplarında yer alan görseller ve metinlerde toplumsal cinsiyet temsiliyle ilgili tarih öğretmenlerinin görüşleri: Trabzon örneği (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Demirel, Ö., & Kıroğlu, K. (2019). Ders kitaplarına genel bakış: Eğitim ve ders kitabı. Ö. Demirel & K. Kıroğlu (Ed.), Ders kitabı incelemesi (3. Basım) içinde (ss. 1-11). Ankara: Pegem Akademi.
• Dere, İ., & Ülker, A. B. (2022). Lise Tarih ders kitaplarında tarihi şahsiyetler. Gazi University Journal of Gazi Educational Faculty (GUJGEF), 42(1), 921-956. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1726072.
• Dilek, G. (2012). Tarih öğretiminde toplumsal cinsiyet: 6. sınıf öğrencilerinin perspektifinden tarihsel süreçte kadın hakları ve kadın imgesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Doğan, N. (1994). Ders kitapları ve sosyalleşme (1876-1918). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Doğanay, G., & Çopur, Z. (2021). İlkokul Hayat Bilgisi ders kitaplarında işlenen aile içi rollerin toplumsal cinsiyet eşitliği açısından değerlendirilmesi. Aydın İnsan ve Toplum Dergisi, 7(1), 57-73.
• https://dergipark.org.tr/tr/pub/aitdergi/issue/62850/690739 .
• Dökmen, Z. (1995). İlkokul ders kitaplarının cinsiyet rolleri açısından incelenmesi. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji (3P) Dergisi, 3(2), 38-44. http://psikiyatridizini.net/viewarticle.aspx?articleid=19418.
• Dökmen, Z. Y. (2019). Toplumsal cinsiyet: Sosyal psikolojik açıklamalar (10. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Duby, G., & Perrot, M. (2005). Kadınların tarihini yazmak. A. Fethi (Çev.). H. Akdemir (Ed.), Kadınların tarihi: Ana tanrıçalardan Hıristiyan azizelere-I içinde (ss. 9-22). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Eraslan, S. (2011). Kadın sultanlar: Kadın, rüya, devlet. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Esen, Y., & Bağlı, M. T. (2002). İlköğretim ders kitaplarındaki kadın ve erkek resimlerine ilişkin bir inceleme. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 35(1), 143-154. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/509271.
• Görgün Baran, A. (2016). A woman leader in Ottoman history: Kösem Sultan (1589-1651). In Ş. Ş. Erçetin (Ed.), Woman leaders in chaotic enviroments: Examinations of leadership using complexity theory (ss. 71-86). Springer, Cham. Doi:10.1007/978-3-319-44758-2_7.
• Gümüşoğlu, F. (2008). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Tematik Yazılar, Toplum ve Demokrasi, 2(4), 39-50. https://www.academia.edu/29737935/Ders_Kitaplar%C4%B1nda_Toplumsal_Cinsiyet_Firdevs_G%C3%BCm%C3%BC%C5%9Fo%C4%9Flu.
• Güneş, Ö. (2008). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet ayrımı (1990-2006). Toplum ve Sosyal Hizmet, 19(2), 81-95. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tsh/issue/48527/615869.
• Güvenli, G., & Uğur Tanrıöver, H. (2009). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. G. Tüzün (Ed.), Ders kitaplarında insan hakları II: Tarama sonuçları içinde (ss. 94-114). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Helvacıoğlu Gümüşoğlu, F. (1994). 1928’den 1994’e ders kitaplarında cinsiyetçilik (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• İpşirli, M. (1997). Harem. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (16), 135-138. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/16/C16016162.pdf.
• Karaböcek, C. (2021). Tarih nedir? Tarihçi ne yapar? Kısa bir soruşturma. A. İbişi Temelli, C. Ergün, & A. Bıçak (Ed.), Tarih düşüncesi yazıları içinde (ss. 122-129). Tarih Düşüncesi Çalıştayı, İstanbul.
• Karakuş, N., & Çoksever, P. (2019). Değerler eğitiminde rol model olarak kadın kahramanlar. Eğitim ve İnsani Bilimler Dergisi, 10(20), 46-62. https://dergipark.org.tr/tr/pub/eibd/issue/51497/668334.
• Kırbaşoğlu Kılıç, L., & Eyüp, B. (2011). İlköğretim Türkçe ders kitaplarında ortaya çıkan toplumsal cinsiyet rolleri üzerine bir inceleme. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2(3), 129-148. https://dergipark.org.tr/en/pub/odusobiad/issue/27567/290052.
• Köse, M. (2011). Tarih öğretiminde kadın imajının yeniden inşası (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Köse, M. (2015). Tarih öğretiminde kadın imajının yeniden inşası. Ankara: Birleşik Yayıncılık.
• Kurnaz, Ş. (1996). II. Meşrutiyet döneminde Türk kadını. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Küçükler Kuşçu, N. (2014). Toplumsal cinsiyet ve edebiyat öğretimi: Ortaöğretim Türk Edebiyatı ders kitaplarında kadın yazarlar. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 3(2), 195-202. http://www.jret.org/FileUpload/ks281142/File/22.kuscu.pdf.
• Külahçı, Ş. G. (1989). Ders kitaplarında bir başka boyut. Eğitim ve Bilim, 13(71), 3-7. http://egitimvebilim.ted.org.tr/index.php/EB/article/view/5810/1934.
• Mammadov, V. (2019). Türk siyasi konumda kadının yeri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(63), 660-672. Doi:10.17719/jisr.2019.3263.
• Metin, E. (2017). Tarih nedir? Niçin tarih öğretilmelidir? http://websitem.karatekin.edu.tr/user_files/dosyalar/13844d01d85a85bed47338e396b2aa3d/Tarih%20Nedir.pdf.
• Naymansoy, G. (2010). Türk bilim kadınları ve bilime katkıları. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 203-232. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/223544.
• Osmanoğlu, A. E., & Cantemür, H. (2020). Sosyal Bilgiler ders kitaplarında şahsiyetler. EKEV Akademi Dergisi, 24(82), 1-22. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosekev/issue/72040/1158399
• Özdemir, G. (2018). Kraliçe Puduhepa’nın Hitit Devleti’ne siyasi ve sosyal etkileri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon.
• Özkan, R. (2013). İlköğretim ders kitaplarında kadın figürü. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(5), 617-631. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS1567.
• Özkul, K. (2020). Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası bezemeleri. Uluslararası İdil-Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi (IJVUTS), 2(3), 56-81. https://dergipark.org.tr/en/pub/ijvuts/issue/52763/661308.
• Özmeriç Taştekin, G. (2019). İlkokul ders kitaplarında toplumsal cinsiyet temsilleri: Nicel bir içerik çözümlemesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Öztürk, A. A., & Akay, M. (2017). Geçmişten günümüze Türk kadınları: İzmir Kadın Müzesi. İzmir Araştırmaları Dergisi Prof. Dr. Serap Yılmaz Özel Sayısı, 3(7), 147-168. https://www.academia.edu/37025389/%C4%B0zmir_Arastirmalari_Dergisi_7_Sayi.
• Öztürk, E., & Özkan, A. R. (2021). İslam tarihinde bilim ve kadın. T. Erdoğan & M. F. Sansar (Ed.), İnsan ve toplum bilimlerinde akademik çalışmalar içinde (ss. 171-185). Fransa: Livre de Lyon.
• Pamuk, A., & Muç, K. (2021). Women’s gender roles in History textbooks in Turkey. International Journal of Psychology and Educational Studies, 8(2), 133-147. https://dx.doi.org/10.52380/ijpes.2021.8.2.391.
• Sağlam Tekir, H. (2020). Modernleşen Osmanlı toplumunda süs ve moda üzerine bir inceleme. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 69, 555-575. http://dx.doi.org/10.14222/Turkiyat4406.
• Sakaoğlu, N. (2011). Bu mülkün kadın sultanları: Vâlide sultanlar, hâtunlar, hasekiler, kadınefendiler, sultanefendiler (3. Basım). İstanbul: Oğlak Bilimsel Kitaplar.
• Sakaoğlu, N. (2019). Kadın vâkıfın görkemli mirası Melike ve dârüşşifası. F. Başar (Ed.), Vakıf kuran kadınlar içinde (ss. 103-112). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Sissa, G. (2005). Platon ve Aristoteles’in cinsiyet felsefeleri. A. Fethi (Çev.). H. Akdemir (Ed.), Kadınların tarihi: Ana tanrıçalardan Hıristiyan azizelere-I içinde (ss. 66-98). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sönmez, K., & Dikmenli, Y. (2021). İlkokul Sosyal Bilgiler ders kitabının toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Cumhuriyet Uluslararası Eğitim Dergisi, 10(1), 434-458. https://doi.org/10.30703/cije.732000.
• Şahmaran Can, G. (2016). Tanzimat’tan Cumhuriyet dönemi Türkiye’sine öne çıkan kadın sanatçılar. İdil Dergisi, 5(23), 1017-1036. https://www.idildergisi.com/makale/pdf/1465814536.pdf.
• Şimşek Laçin, C. (2011). Fen ve Teknoloji dersi öğretim programı ve kitaplarında Türk-İslam bilginlerine yer verilme durumu. Journal of Turkish Science Education, 8(4), 154-168. https://search.trdizin.gov.tr/yayin/detay/131059/.
• Tezer Asan, H. (2010). Ders kitaplarında cinsiyetçilik ve öğretmenlerin cinsiyetçilik algılarının saptanması. Fe Dergi: Feminist Eleştiri, 2(2), 65-74. https://cins.ankara.edu.tr/derskitap.html.
• Tietz, W. M. (2007). Women and men in Accounting textbook: Exploring the hidden curriculum. Issues in Accounting Education, 22(3), 459-480. https://doi.org/10.2308/iace.2007.22.3.459.
• Uğur Tanrıöver, H. (2003). Ders kitaplarında cinsiyet ayrımcılığı. B. Çotuksöken, A. Erzan, & O. Silier (Ed.), Ders kitaplarında insan hakları: Tarama sonuçları içinde (ss. 106-122). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Ulukaya, H. (2021, 14 Şubat). Güçlü bir Selçuklu kadını örneği: Ayşe Hatun. Anadolu Tarih. https://anadolutarih.com/guclu-bir-selcuklu-kadini-ornegi-ayse-hatun/.
• Uzun, H. (2006). Tarih bilimi ve tarihte nedensellik. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, 7(1), 1-13. https://app.trdizin.gov.tr/makale/TmpRNE9EWTI/tarih-bilimi-ve-tarihte-nedensellik.
• Üçok, B. (2011). İslam devletlerinde Türk Naibeler ve kadın hükümdarlar (3. Basım). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Wiesner-Hanks, M. E. (2020). Tarihte toplumsal cinsiyet (2. Basım). M. Çiyan Şenerdi (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Woolf, V. (2020). Kendine ait bir oda. D. Körpe (Çev). İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Yaraman, A. (2001). Resmi tarihten kadın tarihine: Elinin hamuruyla özgürlük. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2021). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (12. Basım). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yıldız, C., Göl, R., & Hacısalihoğlu Karadeniz, M. (2016). Matematik dersi öğretim programlarında kadın Matematikçilere yer verilme durumunun incelenmesi. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 8(14), 191-214. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ksbd/issue/24641/296575.
• Yıldız, C., Hacısalihoğlu Karadeniz, M., & Göl, R. (2015). The usage of the biographies of Mathematicians in elementary and secondary Mathematics textbooks. VI. European conference on social and behavioral sciences, İzmir.
• Yıldız, M. (2013). İlkokul ve ortaokul Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi kitapları görsellerinin toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Dini Araştırmalar, 16(42), 143-165. https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4479/61742.
• Zihnioğlu, Y. (2003). Kadınsız İnkılap: Nezihe Muhiddin, Kadınlar Halk Fırkası, Kadınlar Birliği. İstanbul: Metis Yayınları.
• Zor, A. (2008). Geçmişten günümüze Türk kadını ve bunların ilköğretim 4. ve 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitaplarına yansıması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.