Uluslar, Metinler ve Mecralar Arasında: Birinci Dünya Savaşı ve İstanbul’un İşgali ile Kurgulanan Sinema Seyirciliği

Year 2022, Volume: 25 (2) Issue: 50, 447 - 474, 26.09.2022

Canan Balan

https://doi.org/10.18691/kulturveiletisim.1133401

Abstract

Sinemanın kurumsallaşması, İstanbul’da 1900-1910 arasına rastlayan dönemde, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika ile neredeyse eşzamanlı olarak ilk sinema salonlarının açılmasıyla başlamıştır. Kurumsallaşma süreci, yerli film prodüksiyon şirketlerinin kuruluşu, düzenli sinema dergilerinin çıkmaya başlaması ve özellikle film yıldızlarına dair yazıların yaygınlaşmasıyla gerçekleşmiştir. Bu, aynı zamanda, Osmanlı İmparatorluğu'ndan ulus-devlete geçiş dönemidir. Ayrıca, Birinci Dünya Savaşı’na, işgal dönemine ve Kurtuluş Savaşına, sinemanın yeni bir teknoloji ve sanat formundan adeta kamusal bir alana dönüşmesi süreci eşlik etmiştir. Bu süreçte, film piyasasının ulus-aşırı dinamikleri İstanbul’un bu dönemdeki çok uluslu ve çok dinli yapısıyla uyumlu ilerlemiş, savaşın kaybı, İstanbul’un işgali ve Milli Bağımsızlık Mücadelesi şehirde gösterilen filmlerin milliyetlerini de etkilemiştir. Bütün bunlar filmlerin alımlanması sürecinde özellikle erkek yazarlarda cinsiyet temelli bir ayrımı tetiklemiş, edebi tahayyülün sinemasal üsluba yakınlaşmasına yardımcı olmuştur. Öte yandan dönemin edebi yazınında sinemaya dair en ayrıksı yaklaşımlardan biri Halide Edip Adıvar’ınkidir. Onun romanlarında, hafıza, hatırlama, hayal kurma gibi bilişsel süreçler ile sinema arasındaki estetik benzerliklere çokça rastlanır. Bu nedenle çalışmada, bilişsel süreçler ile sinema arasındaki fark Halide Edip’in romanlarından, sinema seyircisinin cinsiyetlendirilmesi de dönemin çoğunluğu erkek diğer romancılarının yazınından yola çıkılarak analiz edilmiştir. Analiz yapılırken, sinema seyirciliğinin cinsiyetlendirilmesinde savaşların film dağıtımına etkisi ve dağıtımla bağlantıları da göz önünde bulundurulmuştur. Bu kapsamda makalede, Birinci Dünya Savaşı ve İşgal dönemi İstanbul’unda sinema ve seyirciliğin duygusal ve kültürel tarihine odaklanırken çok boyutlu ve feminist bir bakış açısı ortaya konulmuştur. Analiz kapsamında ilk olarak dönemin gazeteleri, ticari kayıtları ve belgeleri aracılığıyla şehirdeki film dağıtımının ulusal/uluslararası niteliklerine, sonrasında da kurgu yazında dağıtımın etkilerine bakılmıştır.

Keywords

Erken sinema, sessiz sinema, seyirci, toplumsal cinsiyet, sinema ve edebiyat

Supporting Institution

İstanbul Rumeli Üniversitesi

Among Nations, Texts and Media: Spectatorship, World War I and the Occupation of Istanbul

Abstract

Concomitantly with Western Europe and Northern America, the institutionalization of the cinema in Istanbul began after the opening of the first movie theaters between 1900 and 1910. This institutionalization includes the establishment of the first domestic film production companies, first publications of film magazines and of articles on movie stars. It also coincided with the collapse of the Ottoman Empire and the establishment of the Turkish nation-state. In this process, the transnational dynamics of the film market were in harmony with the multi-national and multi-religious structure of Istanbul of that time. The loss of the war, the occupation of Istanbul and then the national struggle for independence also changed the nationality of the films shown in the city. All of these triggered gender-based discrimination in the cultural reception of films, especially among the male writers. One of the distinctive approaches to the cinema in literature belongs to Halide Edip Adıvar. Her approach to films exhibits prevalent aesthetic similarities between literature and cinema, and this is done through the depiction of cognitive processes such as memory, remembering, daydreaming and the reception of films. As well as the gendering of the cinema audiences based on the literature of the male novelists of this period, this study analyzes the difference between cognitive processes and the reception of cinema based on Halide Edip's novels. Evaluating this gendering, its connections with the impact of wars on transnational film distribution are established. Thus, from a feminist perspective, the study focuses on the film and audience culture of Istanbul during and in the aftermath of World War I and the occupation of Istanbul. In order to do this, first of all, I have searched the newspapers and trade records for documenting the national/international characteristics of film distribution. Secondly, in order to understand the effects of these distribution practices, I have examined literary fiction.

Keywords

Early cinema, silent cinema, spectatorship, gendering, cinema and literature

References

• Abel, Richard (1999). The Red Rooster Scare: Making Cinema American, 1900-1910. Berkeley: University of California Press.
• Adıvar, Halide Edip (1986). Dağa Çıkan Kurt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Adıvar, Halide Edip (2007). Ateşten Gömlek. İstanbul: Can Yayınları.
• Adıvar, Halide Edip (2007). Handan. İstanbul: Can Yayınları.
• Adıvar, Halide Edip (2014). Türk’ün Ateşle İmtihanı. İstanbul: Can Yayınları.
• Adıvar, Halide Edip (2021). Vurun Kahpeye. İstanbul: Can Yayınları.
• Alus, Sermet Muhtar (2001). Eski Günlerde. İstanbul: İletişim.
• Ahıska, Meltem (2003). “Occidentalism: The Historical Fantasy of the Modern.” The South Atlantic Quarterly, 102 (2/3): 351-379.
• The Annuaire Oriental Ltd. (1921). Annuaire Oriental: Commerce, Industrie, Administration, Magistratuire de L’Orient. I The Annuaire Oriental Ltd: İstanbul.
• Altuğ, Fatih ve Canan Balan (2015). “’Kaybederim Ben Kendimi Filmin Gidişinde’: Nazım Hikmet’te Sinema İzleği.” Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, 12: 7-27.
• Ar, Bilge (2019). "İşgal İstanbul’unun Kentsel Dönüşümünü Beyaz Ruslar Üzerinden Okumak." YILLIK: Annual of Istanbul Studies, 1: 101-122.
• Balan, Canan (2010). Changing Pleasures of Spectatorship: Early and Silent Cinema in Istanbul (Yayımlanmamış doktora tezi). University of St Andrews.
• Balan, Canan (2016). “Islam, Consciousness and Early Cinema: Said Nursî and the Cinema of God.” Film-Philosophy (20): 47-62.
• Balan, Canan (2017). "Imagining Women at the Movies: Male Writers and Early Film Culture in Istanbul." Doing Women's Film History: Reframing Cinemas, Past and Future. Christine Gledhill ve Julia Knight (der.) içinde. İllionis: University of Illinois Press. 53-65.
• Beugnet, Martine (2012) Cinema and Sensation: French Film and the Art of Transgression. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Başbakanlık Arşivi (1914). B.O.A. DHK. MS. 15/5 3.
• Başbakanlık Arşivi (22 Kasım 1919). İ. DUİT, 116/19.
• Başbakanlık Arşivi (15 Şubat 1914). DH.K MS, 15/5_3.
• BFI. Cito-Cinema. https://www2.bfi.org.uk/films-tv-people/4ce2b95344551. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
• Bozis, Yorgo ve Sula Bozis, (2014). Paris’ten Pera’ya Sinema ve Rum Sinemacılar. İstanbul: YKY.
• Çalışlar, İpek (2010). Halide Edip. İstanbul: Everest.
• Çeliktemel-Thomen, Özde (2010). "Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda 1908-1922." Kurgu 23 (1): 1-17.
• Çeliktemel-Thomen, Özde. (2018). Cinema Contested: Regulation of Cinema in the Late Ottoman Empire (Yayımlanmamış doktora tezi). University College London.
• Dalle Vacche, Angela (2008). Diva: Defiance and Passion in Early Italian Cinema. Texas: University of Texas Press.
• Deleon, Jak (2003). Beyoğlu’nda Beyaz Ruslar. Istanbul: Remzi Kitabevi.
• Deleuze, Gilles (2013). Cinema II: the time-image. Londra: Bloomsbury Publishing.
• Demir, Zafer (2019). “Bergson Felsefesi Işığında Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Şiirinde Zaman”. NOSYON: Uluslararası Toplum ve Kültür Çalışmaları Dergisi, (3): 1-20.
• Dinç, Enis (2020). Atatürk on Screen: Documentary Film and the Making of a Leader. Londra: I.B. Tauris.
• Erdoğan, Nezih (2017). Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları. İstanbul: İletişim.
• Ferah (1914). No: 57
• Film Reference. http://www.filmreference.com/Directors-Pe-Ri/Protazanov-Yakov.html. Erişim tarihi: 10 Haziran 2022.
• Filmer, Cemil (1984). Hatıralar: Türk sinemasında 65 yıl. İstanbul: Emek Matbaacılık ve İlâncılık.
• Filmer, Sabahat (1983). Atatürk Yolunda Büyük Adımlar. İstanbul: Gül Matbaası.
• Gökmen, Mustafa (1991). Eski İstanbul Sinemaları. İstanbul: İstanbul Kitaplığı Yayınları.
• Göktulga, Fahri Celal (1973). Bütün Hikâyeleri. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Great Britain Foreign Office Turkey (1914). Report for the Year 1913 in the Trade Record of the Consular District of Istanbul. London: H.M.S.O.
• Gunning, Tom (2010). “Landscape and the Fantasy of Moving Pictures: Early Cinema's Phantom Rides.” Cinema and Landscape. Harper, G., ve Rayner, J. (der.) içinde. Bristol, UK: Intellect: 31-71.
• Güntekin, Reşat Nuri (2000). Bir Kadın Düşmanı. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Gürbilek, Nurdan (2004). Kör Ayna, Kayıp Şark. İstanbul: Metis Yayınları.
• Hansen, Miriam (2000). “Fallen Women, Rising Stars, New Horizons: Shanghai Silent Film as Vernacular Modernism.” Film Quarterly, 54 (1): 10-22.
• İstekli, İ. Bahtiyar (2013). Fatma Cevdet Hanımdan İhsan Beye Yakılmamış Mektuplar. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Kafadar, Cemal (1996). Between Two Worlds. Berkeley: University of California Press.
• Kırel, Serpil ve Oya Kasap Ortaklan (2018). "Alman İmparatory II. Wilhelm’in Osmanlı İmparatorluğu'nu Son Ziyareti (1917)." Sinecine: Sinema Araştırmaları Dergisi 9 (1): 113-158.
• Le Giornate del Cinema Muto (2006). 25th Pordenone Silent Film Festival Programme.http://www.cinetecadelfriuli.org/gcm/ed_precedenti/edizione2006/edizione2006_frameset.html. Erişim tarihi: 10 Haziran 2022.
• Le Courrier de Turquie. 1 April 1919.
• Le Moniteur Oriental. 24 May 1919.
• Le Moniteur Oriental. 13 June 1919.
• Le Moniteur Oriental. 19 June 1919.
• Le Moniteur Oriental. 4 July 1919.
• Le Journal d’Orient. 6 April 1919.
• Le Journal d’Orient. 11 June 1919.
• Le Moniteur Oriental. 7 June 1919
• Le Journal d’Orient. 6 May 1919, 2.
• Lloyd Ottoman. 24 September 1917.
• Lloyd Ottoman. 5 November 1917.
• Lloyd Ottoman. 1-20 December 1917.
• Lloyd Ottoman. 30 October 1917
• Lloyd Ottoman. 2 December 1917.
• Lloyd Ottoman. 17 December 1917.
• Mansel, Philip (1995). Constantinople: City of World’s Desire 1453-1924. Londra ve New York: Penguin Books.
• Martin-Jones, David ve William Brown (2012). Film and Deleuze. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Odabaşı, İ. Arda (2017). Milli Sinema: Osmanlı’da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ortaklan, Oya Kasap (2019). Erken Sinemanın Aynasından Osmanlı - Alman İlişkileri (1895-1918). İstanbul: Libra Kitap.
• Özen, Mustafa (2007). De opkomst van het moderne medium cinema in de Ottomaanse hoofdstad Istanbul, 1896-1914 (Yayımlanmamış doktora tezi). Utrecht University.
• Özuyar, Ali (2007). Devlet-i Aliyye’de Sinema. Ankara: De Ki Basim Yayim Ltd.
• Parla, Jale (2013). Babalar ve Oğullar-Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Peterson, Jennifer (2018). “The Image in Early Cinema: Form and Material.” Early Cinema in Review: Proceedings of Domitor. Tom Gunning, Scott Curtis, Philip Gautier ve Joshua Yumibe (der.) içinde. Indiana: Indiana University Press. 94-101
• Rauf, Mehmet (1997). Genc Kız Kalbi. Istanbul: Arma Yayınları.
• Reich, Jacqueline (2015). The Maciste Films of Italian Silent Cinema. Bloomington: Indiana University Press Safa, Peyami [Server Bedii, adıyla]. 1931. Sinema Delisi Kız. İstanbul: Semih Lutfi Basimevi.
• Safa, Peyami (2004). Sözde Kızlar. İstanbul: Alkım.
• Stamboul. 26 January 1914.
• Stamboul. Istanbul: 9 February 1914.
• The Levant Herald and Eastern Express. 6 April 1914.
• Türe, Fatma (2007). Images of Istanbul: Women in the 1920s (Yayımlanmamış doktora tezi). Boğaziçi Üniversitesi.
• Yumibe, Joshua (2012). Moving Color: Early Film, Mass Culture, Modernism (Techniques of the Moving Image). New Jersey: Rutgers University Press.
• WorldCat. Cito Film. https://www.worldcat.org/search?q=no:185488750+OR+no:185477569+OR+no:185495561+OR+no:185473871+OR+no:185474385+OR+no:185474243+OR+no:185486434+OR+no:185488361+OR+no:185474828+OR+no:938270889. Erişim tarihi : 22 Mayıs 2022.