NİRXANDİN Û ANALÎZA BERHEMÊN XEBATA KELEPORÎ YA EUGEN PRYM Û ALBERT SOCİNÎ

Year 2022, , 40 - 58, 30.11.2022

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1204924

Abstract

Eldeki bilgilere göre XIX. yüzyılın ikinci yarısından XX. yüzyılın birinci yarısının sonuna kadar yabancı gezgin ve araştırmacılar tarafından Kürt sözlü edebiyatıyla ilgili birçok derleme çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalardan biri de alman dilbilimciler Eugen Prym ve Albert Socin’in iki ciltten oluşan “Kurdische Sammlungen” adlı çalışmadır.
13 Hikaye, 16 aşk şarkısı, 25 destan ve kahramanlık şarkıları, Siyahpuş’un bir şiiri ile Elî Heriri’nin bir şiirinden oluşan adı geçen eser bu çalışmanın konusudur. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır: birinci bölümde yazarlar ve derleme yöntemleri hakkında bilgi verilmektedir. Bu bağlamda Albert Socin’in söz konusu eserlerin derlemesi için yaptığı yolculuğu üzerinde da durulmaktadır. Bu bölümün devamı olarak her iki ciltte yer alan eserler hakkında genel bilgiler verilmektir.
İki alt başlıktan oluşan ikinci bölümde adı geçen çalışmada yer alan hîkayeler üzerinde durularak, hikâyeler içerik ve strüktür açıdan analiz edilmektedir. Birinci altbölümde olaylar zinciri ve hikâye kahramanlarının yaşadıkları analiz edilmiştir. İkinci altbölümde anlatıcı tarafından tasvir edilen bazı hikâye kahramanları ve özellikleri üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede hikâyelerdeki olağanüstü unsurlar ele alınmış ve analiz edilmiştir. Üçüncü bölümde çalışmadaki bazı destan ve kahramanlık şarkıları ele alınıp analiz edilmiştir. Özellikle ozanların destan kahramanları ve yaptıkları konusunda yaptıkları tasvirler üzerinde durulmuştur. Araştırmanın konusu olan çalışmada yer alan eserlerin ele alınıp analiz edilmesiyle Kürt sözlü kültürünün zenginliği ve estetik güzelliğine dikkat çekilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Albert Socin, Hikâye, Serüven, Kürt Sözlü Edebiyatı

NİRXANDİN Û ANALÎZA BERHEMÊN XEBATA KELEPORÎ YA EUGEN PRYM Û ALBERT SOCİNÎ

Abstract

Li gor agahîyên li ber destan, ji serê nîveka duyem ya sedsala XIXem heta dawîya nîveka yekem ya sedsala XXem gelek xebatên berhevkarî yên zargotina kurdî ji alîyê vekoler û gerokên bîyanî ve hatine kirin. Yek ji van xebata ducildî ya zimannasên alman Eugen Prym û Albert Socin ya bi navê “Kurdische Sammlungen”ê ye.
Di vê gotarê da em ê li ser vê berhemê rawestin ku ji 13 çîrok/serpêhatî, 16 stranên evînî, 25 destan û stiranên şer yên kurdî, helbesteka Sîyahpûş û yeke Elî Herîrî pêk tê. Gotar ji sê beşan pêk tê. Di beşa yekem da bi kurtasî agahî derbarê nivîskaran û rêbaza wan ya berhevkarîyê da hatine dayîn. Her weha li ser ger û rêwîtîya ku Albert Socinî ji bo berhevkirina berhemên zargotina kurdî kirîye hate rawestin. Di berdewamîya vê beşê de danasînek giştî ya berhemên herdu cildan hate kirin.
Di beşa duyem da ku ew jî du binbeşan pêk tê, li ser berhemên çîrokî yên di xebata navborî da cih girtine hate rawestin û berhem ji alî naverok û strukturê ve hatin analiz kirin. Di binbeşa yekem de rêzincîra bûyeran û serborîyên lehengan hatin analîz kirin. Di binbeşa duyem de li ser lehengên hin ji çîrokan û taybetmendîyên wan ku ji alî çîrokbêj (vegêran) ve hatine taswîr kirin hate rawestin. Di vê çarçoveyê de hêmanên derasayî ku di van çîrokan de hatin analîz kirin. Di beşa sêyem de nirxandin û analîza hinek destan û stiranên şer wekî mînak hate kirin. Bi taybetî li ser taswîrên ku dengbêjan derbarê lehengan û kiryarên wan de kirin e hate rawestin. Bi riya nirxandin û analîza van berheman me xwest em balê bikişînin ser gencîne û dewlemendîya edebî ya zargotina kurdî ya gelêrî.

Keywords

Eugen Prym, Albert Socin Çîrok, Serpêhatî, Destan, Zargotina Kurdî, Albert Socin, Hikâye, Serüven, Kürt Sözlü Edebiyatı

References

• Adar, Çağhan (2012), Halvetilikte Müziğe Karşı İnanç Ve Tutumların İncelenmesi, Sanatta Yeterlilik Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzik Anasanat Dalı, Afyonkarahisar.
• Axtepî, Şêx Evdirehman (2002), Dîwana Rûhî, Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Aykaç, Yakup (2017), “Şêx Şemsedînê Exlatî û Helbestvanên Malbata Wî”, Süryani Arap ve Kürt Klasikleri Çalıştayı, Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Aynî, Mehmet Ali (1992), Tasavvuf Tarihi, (Amd. Hüseyin Rahmi Yanalı), (Çap 1.) İstanbul: Kitabevi.
• Azamat, Nihat (2000), “İbrâhim Gülşenî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XXI, r. 301-304. Barthold, W (1987), “Çelebî”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. III, r. 369-370.
• Birîfkanî, Seyid Mahmut (2011), Bırifkan Seyitleri, Ankara: Poyraz.
• Birîfkanî, Zahid (2001), Dîdarê Yar Dîwana Şêx Şemseddînê Qutbê Exlâtî yê Birîfkanî, Stockholm: Roja Nû.
• Birîfkanî, Zahid (2004), Zibanê Kurdî Dîwana Şêx Nûreddînê Birîfkanî, Stockholm: Roja Nû.
• Bitlisi, Şerefhan (2013), Şerefname Kürt Tarihi, (Wer. Abdullah Yeğin), İstanbul: Nûbihar.
• Cebecioğlu, Ethem (2014), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Otto.
• Cizîrî, Mela (2004), Dîwan, (Trans. Arif Zêrevan), Stockholm: Nefel.
• Çetin, Nuran (2017), “Halvetîk’te Cehrî Zikir Usûlü ve Mûsikî”, Geçmişten Günümüze Uluslararası Dinî Mûsikî Sempozyumu, Amasya: Amasya Üniversitesi.
• Dêhxuda, ‘Elî Ekber (1372). Luxetnameyê Dêhxuda, Lovhê Fişordeh, Tehran: Întişaratê Danişgahê Tehran.
• Doskî, Mihemed Emîn (2007), Lewami‘î`ş-Şehb fî Şerhî Dîwanî Şemseddînî`l-Exlatî el-Qutub, Duhok: Sipîrêz.
• Ehmedî-Muderrîs, Ebdulkerîm Mahmud (1389), Binemâleyê Zanyârân, (Çap 1.), Tehran: Întişaratê Enna. Ettar, Ferîduddîn (1387), Dîwanê Qesaîd we Xezeliyat, Turbetê Cam: Saytê Ferhengê Îctimaî.
• Gökbel, Ahmet (2019), Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Hazret-i Ali (2012), Nehc’ül-Belâga, (Amd. Abdülbâki Gölpınarlı), İstanbul: Derin.
• Îsfehanî, Nûr ‘Elîşah (1374), Dîwanê Qutbu’l-‘Arifîn we Qudwetu’l-Murşidîn el-‘Arifê Billah Hezretî Nûr ‘Elîşah, Tehran: Kitabfirûşiyê Mîr Kemalî.
• Karakaya-Stump, Ayfer (2016), Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık (Çap 2.) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kedkenî, Muhammed Rıza Şefi‘î (1386), Musiqê Şi’r, (Çap 10.) Tehran: Agah.
• Kedkenî, Muhemmed Riza Şefi‘î (1383), Mantiqu‘t-Teyrê ‘Ettar, (Çap 1.), Tehran: Suxen.
• Mizûrî, ‘Ebdurrehman (2022), “Nehêlana Mijê li ser Hozanvaniya Şêx Şemsedînê Exlatî”, Kovara Rûgeh, jimare 15, Tebax, r. 44-49.
• Muwahhîd, M. ‘Elî (1396), Mesnewiyê Me’newî, cîld I, (Çap. 1.), Tehran: Întişaratê Hermes.
• Nikitine, Basil (2008), Kürtler Sosyolojik-Tarihi İnceleme (Wer. E. Karahan û yd.) (Çap 1.), İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Omarkhali, Khanna (2014), Kürdistan’da Dini Azınlıklar Ana Akım Dışında Kalanlar, (Wer. İbrahim Bingöl), (Çap 1.), İstanbul: Avesta.
• Oncu, Mehmet (2020), Gotinên Pêşiyan, Berg 4, (Çapa 1.), Wan: Sîtav.
• Rumî, Mewlana Celaleddin (1338), Xezeliyatê Şemsê Tebrizî, (Amd. Celaleddînê Humayî- ‘Elî Deştî, Mensûr Muşeffeq), (Çap 3.), Tehran: Sefîalîşah.
• Samî, Şemseddin (1317), Kamus-i Turkî, Der Saadet: İkdâm.
• Suphanî, Tewfîq (1388), “Husameddîn Çelebî ve Çayigahê Û”, Peşûgişnameyê Ferheng û Edeb, 5/9, 80-92.
• Şemîsa, Sîrûs (1375), Seyrê Xezel der Şi‘rê Farisî, (Çap 3.), Tehran: Fîrdews.
• Şems, Muhemmed Cewad (1381), Daîretu‘l-Mearifê Bozorg Îslamî, c. 11, (ed. M. Kazim Mûsewiyê Bocnûrdî, (Çap 1.), Tehran: Daîretu‘l-Mearifê Bozorg Îslamî.
• Şirazî, Sa’di (1386), Kulliyatê Se‘dî, (Amd. Muhemed Elî Furûxî), (Çap 2.) Tehran: Beyhek.
• Şirvanî, Seyyîd Yehya (2014), Risaleler I-II (Amd. Mehmet Rıhtım-Feride Aliyeva), Bakü: Qafkaz Üniversitesi Qafkaz Araştırmaları Enstitüsü.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda (2004), “Mevleviyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XXIX, r. 468-475.
• Tatcı, Mustafa (2013), Yunus Emre Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Tebrizî, Muhammed Xelefê (1342), Burhanê Qati‘, (Amd. Muhammed Mu’in), (Çap 2.), Tehran: Îbnî Sîna.
• Uludağ, Süleyman (1997), “Halvetiyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. XV, r. 393-395.
• Uludağ, Süleyman (2016), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (Çap 2.), İstanbul: Kabalcı.
• Wergera Qur‘ana Pîroz bi Zimanê Kurdî, (Wergêr: M. Huseyn Êsî, M. Se‘îd Girdarî, M. Muhemmed Bêrkanî), (Çap 2.), Stenbol: Nûbihar.
• Xaliqî, Muhammed Rıza Berziger (1400), Şaxnebatê Hafız, (Çap 11.) Tehran: Întişaratê Zevvar.
• Yılmaz, Bamed Serdar (2015), Dîwana Şêx Şemsedînê Exlatî, (Çap 1.), İstanbul: Nûbihar.
• Yılmaz, Hacı (2019), Dîwana Laxer/Mela Umerê Aşiq (Metn û Lêkolîn), Teza Masterê, Enstîtuya Zimanên Zindî, Mardin: Zanîngeha Mardin Artuklu.
• Zumrudî, Humeyra (1385), Neqdê tetbiqiyê edyan û esatîr, (Çap 2.), Tehran: Întişaratê Zevvar.