el-Baḥru’l-Medîd’de Kelimelerin Lugavî Boyutu

Year 2025, Volume: 5 Issue: 2, 115 - 132, 30.09.2025

Muhammed Bakır Acat , M. Cevat Ergin

Abstract

Bu çalışma, İbn ʿAcîbe’nin (ö. 1224/1809) el-Baḥru’l-Medîd adlı tefsirinde lugat ilmine yaklaşımını konu edinmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça olarak indirilmiş olması, onun doğru anlaşılması için Arap dilinin bütün inceliklerine vâkıf olmayı gerekli kılmaktadır. Bu çerçevede lafızların kök anlamlarının, iştikâkî bağlantılarının ve farklı bağlamlarda kazandığı kullanımların tespit edilmesi, tefsir faaliyetinin vazgeçilmez bir boyutunu oluşturur. İbn ʿAcîbe, eserinde kelimelerin kök ve türev ilişkilerine, naht türü kısaltmalara, müterâdif ve müştek lafızlara, eş ve zıt anlamlı ifadelere, müzekker–müennes ayrımları-na, farklı hareke biçimlerinden doğan anlam farklılıklarına ve emsâl örneklerine geniş şekilde temas etmiştir. Müellifin dikkat çeken yönü, bu meseleleri yalnızca lugatçılardan nakletmekle sınırlı tutma-ması; siyak ve sibak ilişkisini de dikkate alarak ayet bağlamına uygun özgün yorumlar geliştirmesidir. Özellikle kıraat farklılıklarını ele alırken, kelimelerin değişik harekeleme biçimlerinden kaynaklanan anlam farklarını açıklaması, sözlük ilminin tefsirdeki işlevsel boyutunu gözler önüne sermektedir. Ayrı-ca İbn ʿAcîbe, lugat ilmini sadece dilsel bir faaliyet olarak değil, aynı zamanda ayetlerin belâgat yönünü destekleyen bir unsur olarak görmektedir. Onun yöntemi, klasik sözlükçülük geleneğiyle bağlantı kur-makta; Ferrâ, Zeccâc ve Sîbeveyh gibi dilcilerin görüşlerinden yararlanarak bunları bağlam merkezli bir yorumla yeniden değerlendirmektedir. İbn ʿAcîbe, kimi zaman farklı görüşleri sahih kabul ederek hep-sini birlikte zikretmiş, kimi zaman da bağlamın açıkça işaret ettiği anlamı öne çıkarmıştır. Böylece onun lugavî tahlilleri, Kur’ân’ın yalnızca dilsel açıdan değil, aynı zamanda belâgat ve iʿcâz yönüyle de daha derinlikli anlaşılmasına katkıda bulunmuştur. Sonuç olarak el-Baḥru’l-Medîd, tasavvufî yönünün ötesinde, Arap dilinin ifade zenginliğini, klasik lugat geleneğinin tefsirdeki rolünü ve Kur’ân lafızlarının anlam boyutlarını ortaya koyan önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır.

Keywords

İbn ʿAcîbe , el-Baḥru’l-Medîd , Tefsir , Lugat ilmi , Arap dili , Kıraat , Belâgat

The Lexical Aspect of Words in al-Baḥru’l-Madîd

Abstract

This study examines Ibn ʿAjība’s (d. 1224/1809) approach to the science of lexicography (ʿilm al-lugha) in his Qur’anic commentary al-Baḥru’l-Madīd. Since the Qur’an was revealed in Arabic, a proper un-derstanding of its message requires mastery of the subtleties of the Arabic language. In this context, identifying the root meanings of words, their derivational connections, and their semantic shifts ac-ross different contexts constitutes an indispensable aspect of exegetical activity. In al-Baḥru’l-Madīd, Ibn ʿAjība addresses root and derivative relations, abbreviated forms (naḥt), synonyms and ho-monyms, antonyms, gender distinctions between masculine and feminine terms, semantic variations caused by different vocalizations, and numerous proverbial examples. A distinctive feature of his method is that he does not confine himself to transmitting earlier lexicographers but also offers con-text-sensitive interpretations that align with the flow of the verses (siyāq and sibāq). Particularly notable is his treatment of variant Qur’anic readings (qirāʾāt), where he clarifies semantic nuances resulting from alternative vocalizations, thereby demonstrating the functional role of lexicography within tafsīr. Furthermore, Ibn ʿAjība regards lexicography not merely as a linguistic exercise but also as a tool to highlight the rhetorical and miraculous aspects of the Qur’an. His method bridges the classical lexicographical tradition, drawing on scholars such as al-Farrāʾ, al-Zajjāj, and Sībawayhi, with an interpretive approach rooted in textual context. At times, he accepts multiple opinions as valid; at other times, he privileges the meaning most consistent with the context. In this way, his lexical analy-ses contribute to a deeper appreciation of the Qur’an not only linguistically but also rhetorically. Con-sequently, al-Baḥru’l-Madīd emerges as a commentary that, beyond its Sufi dimension, reveals the expressive richness of the Arabic language, the role of lexicography in exegesis, and the multifaceted meanings of Qur’anic vocabulary.

Keywords

Ibn ʿAjība , al-Baḥru’l-Madīd , Qur’anic exegesis , Lexicography , Arabic language , qirāʾāt , Rhetoric

References

• Ahmed b. ʿAcîbe. el-Baḥru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Raslân. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Furûq fî’l-Luğa. thk. Cemal Abdülgani Müdgamiş. Beyrut: Dâru’l-Âlemiyye, 2008.
• Askerî, Ebû Hilâl. Cemheretu’l-Emsâl. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Abdulmecid Katameş. Kahire: el-Müessesetu’l-ʿArabiyye, 1964.
• Araz, İsmail. İ'câzü'l-Kur'an eş-Şâfiye fi'l-i'câz Risalesinin Tahlili, Ankara: Fecr Yayınevi, 2024.
• Araz, İsmail. “Köklü Bir Geçmiş mi Yoksa Mükemmel Bir Başlangıç mı? Câhiz’in Klasik Arap Şiirinin Tarihi Hakkındaki Görüşlerinin Kritiği”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Eylül 2024), 1022-1042.
• Araz, İsmail. “Hangisi Önce Yazıldı: Esrârü’l-Belâga Mı Yoksa Delâilü’li‘câz Mı? İki Eserin Yazım Tarihinin Tespiti Üzerine Bir İnceleme” Şarkiyat Mecmuası, no. 45 (Ekim 2024), 209-249.
• Azzûzî, Hasan. eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr, yy: el-Memleketu’l-Mağribiyye Vezâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2001.
• Ebû ʿUbeyd el-Kâsım b. Sellâm, Garîbu’l-Hadîs, thk. M. Abdülhamîd, (Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1976.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed ʿAbdulğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyin, 1407.
• Curcânî, es-Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. Kitâbu’t-Taʿrîfât. thk. Heyet. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1983.
• Çelebi, Muharrem. “Ezdâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995, 12/47-48.
• Durmuş, İsmail. “Mesel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996, 13/297.
• Durmuş, İsmail. “Müşterek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 32/171.
• Durmuş, İsmail. “Müzekker ve Müennes”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 32/243.
• Durmuş, İsmail. “Sözlük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 37/398-401.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yaʿkub. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Müessese-tü’r-Risâle, 2005.
• Halebî, Ebu’t-Tayyib Abdülvahid b. Ali el-Lugavî. Kitabu’l-Ezdâd fî Kelâmi’l-ʿArab. thk. İzzet Hasan. Beyrut: Matbuʿatu el-Mecmeʿu’l-ʿİlmî el-ʿArabî, 1963.
• Halîl b. Ahmed, Ebu Abdurrahman. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzumî – İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Mektebetu’l-Hilal, ts.
• Hafâcî, Şihâbuddin Ahmed b. Muhammed Ömer. Şifâu’l-Ğalîl fîmâ fî Kelâmi’l-ʿArab mine’d-Dahîl. thk. Muhammed Keffâş. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân b. Cinnî. el-Hasâis. thk. Abdulhuseyn el-Fetlî. Beyrut: Müessese-tü’r-Risâle, ts.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. es-Sâhibî fî Fıkhi’l-Luğati’l-ʿArabiyyeti ve Mesâilihâ ve Suneni’l-ʿArab fî Kelâmihâ. thk. Ahmed Hasan Behîc. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Meydânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed. Mecmaʿu’l-Emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1982.
• Kara, Mustafa, “İbnʿAcîbe”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 1999, 19/ 294.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezid. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdülhâlık Udayme. Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1994.
• Özbalıkçı, M. Reşit. “Naht”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 32/310.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân. el-İtḳân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1974.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân. el-Muhezzeb fîmâ Vakaʿa fî’l-Kur’âni mine’l-Muʿarrab. thk. et-Tihâmî er-Râcî el-Hâşimî. Birleşik Arap Emirlikleri: Matbaʿatu Fudâle, ts.
• Seʿâlibî. Simâru’l-Kulûb fî’l-Mudâf ve’l-Mensûb. nşr. M. Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 1985.
• Ubeyde, Ebû. Kitâbu’l-Emsâl. nşr. Abdülmecîd Katâmiş. Beyrut, 1980.
• Zerkeşî, Bedreddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Bahadır. el-Burhân fî ʿUlûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1957.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Heyet. Mekke: Dâru’l-Hidâye, ts. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Kur’ân ve İʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1988.