Liberalizm ve Siyasi Devletçilik Arasında Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Sınırları

Year 2025, Issue: 119, 69 - 97, 25.09.2025

Mehmet Zakir Sarıkaya

https://doi.org/10.36484/liberal.1614475

Abstract

Bu çalışmanın amacı, Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF)’nın siyasal bir parti olarak tarihsel öyküsünü anlatmak ya da partiyi bütün yönleriyle ele almak değildir. Zira bu konuyla ilgili hatırı sayılır miktarda çalışmalar mevcuttur. Yapılan çalışmada, liberal bir parti olarak ortaya çıktığı iddia edilen SCF’nin hem siyasal hem de ekonomik liberalizmle ne kadar uyumlu olduğu, gerçekten bir liberal parti olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceği sorularına cevap aranmıştır. Bu sorulara yanıt bulabilmek amacıyla partinin tüzüğü, programı ve söylemlerinden hareketle, dönemin hükümeti olan Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) karşısında yürüttüğü muhalefete odaklanılmıştır. Bu nedenle CHF de dolaylı olarak çalışma konusuna dâhil edilmiştir. Ancak CHF tek başına değil, muhalefetle ilişkileri çerçevesinde ele alınmıştır. Çalışmada; arşiv vesikaları, gazeteler, döneme tanıklık eden devlet adamlarının hatıraları ve döneme ilişkin literatürden faydalanılmış, söz konusu dokümanlar metin analizi tekniğiyle incelenmiştir.
Çalışma neticesinde elde edilen bulgularla, SCF’nin liberal ekonomik politikaları kısmen savunduğu, bazı ekonomik önerilerin dışında liberalizmi tam olarak yansıtmadığı ve mevcut iktidar karşısında güçlü bir muhalefet yürütemediği görülmüştür.

Keywords

Serbest Cumhuriyet Fırkası , Cumhuriyet Halk Fırkası , Liberalizm , Devletçilik , Muhalefet

The Limits of the Free Republican Party between Liberalism and Political Statism

Abstract

The purpose of this study is not to tell the historical story of the SCF as a political party or to discuss the party in all its aspects. Indeed, there is a considerable amount of work on this subject. This study seeks to answer the questions of how compatible the SCF, which was claimed to have emerged as a liberal party, was with both political and economic liberalism, and whether it could really be considered as a liberal party. In order to find answers to these questions, the study focuses on the party's opposition to the Republican People's Party (CHF), the government of the period, based on its charter, program and discourses. For this reason, the CHF was also indirectly included in the study. However, the CHF is not analyzed on its own, but within the framework of its relations with the opposition. In the study; archival documents, newspapers, memoirs of statesmen who witnessed the period and the literature on the period were utilized, and the documents in question were analyzed with the text analysis technique.
The findings of the study show that the SCF partially defended liberal economic policies, did not fully reflect liberalism apart from some economic proposals, and failed to mount a strong opposition to the current government.

Keywords

Free Republican Party , Republican People , Liberalism , Statism , Opposition

References

• Ağaoğlu, A. (1933). Devlet ve fert. İstanbul: Sanayiinefise Matbaası.
• Ağaoğlu, A. (1994). Serbest Fırka hatıraları. 3. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ahmad, F. (1995). Modern Türkiye’nin oluşumu. (çev. Yavuz Alagon). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Akşam Gazetesi. 13 Ağustos, 1930.
• Altıparmak, A. (2002). Türkiye’de devletçilik döneminde özel sektör sanayiin gelişimi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı: 13. s. 35-59.
• Anadolu Gazetesi. 17 Ağustos 1930.
• Arı, K. (2013). Türk devrim tarihi 2. İstanbul: Zeus Yayıncılık.
• Atay, F. R. (1961). Çankaya (Atatürk devri hatıraları) C1-2. İstanbul: Dünya Yayınları.
• Avşar, A. (1998). Bir partinin kapanmasında basının rolü: Serbest cumhuriyet fırkası. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Başar, A. H. (1981). Atatürk’le üç ay ve 1930’dan sonra Türkiye. Ankara: Ankara İktisadî ve Ticari İlimler Akademisi Yayını.
• BCA, 02 Eylül 1930: 490/01-1/4/12.
• BCA, 02 Eylül 1930: 490/01-1/4/11.
• BCA, 06 Eylül 1930, 490/01-1/4/15.
• Berend, I. T. (2011). 20. Yüzyıl Avrupa iktisat tarihi. (çev. Serpil Çağlayan). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür yayınları.
• Berktay, F. (2012). Liberalizm: Tek bir teorik pozisyona indirgenmesi olanaksız bir ideoloji. H. Birsen Örs (Ed). 19. yüzyıldan 20. yüzyıla modern siyasal ideolojiler içinde (s.47–114). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Berzeg, K. (1996). Liberalizm ve Türkiye. Ankara: . Liberal düşünce topluluğu yayınları.
• Bila, H. (1999). CHP 1919- 1999. İstanbul: Doğan Kitapçılık.
• Bora, T. (2017). Cereyanlar: Türkiye’de siyasi ideolojiler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Boratav, K. (1974). 100 soruda Türkiye’de devletçilik. Ankara: Gerçek Yayınevi, Yelken Matbaası.
• Boratav, K. (2006). Türkiye’de devletçilik. İstanbul: Savaş Yayınları.
• Caniklioğlu, M. (1996). Liberalizm. İstanbul: BDS Yayınları.
• Coşkun, C. A. (2019). Devlet felsefesi: Eleştirel düşünceler. HAK-İŞ Uluslararası Emek ve Toplum Dergisi. 8(22), 239-254.
• Cumhuriyet Gazetesi. 03 Eylül 1930.
• Cumhuriyet Gazetesi. 10 Ağustos 1930.
• Cumhuriyet Gazetesi. 11 Ağustos 1930.
• Cumhuriyet Gazetesi. 12 Ağustos 1930.
• Cumhuriyet Gazetesi. 13 Ağustos 1930.
• Çavdar, T. (1983). Cumhuriyet döneminde Türk iktisadi düşüncesi. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c.4. (s.1074-1084). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ekincikli, M. (2012). Türk Demokrasi kültürünün gelişim sürecinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluşu. Gazi Akademik Bakış. 6(11), 151-163.
• Emrence, C. (2005). Dünya krizi ve Türkiye’de toplumsal muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930). Modern Türkiye’de siyasi düşünce, cilt. 7 liberalizm içinde (s.213-216). İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Emrence, C. (2006). 99 günlük muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erdoğan, M. (2005). Liberalizm ve Türkiye’deki serüveni. Murat Yılmaz (Ed.). Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, cilt 7. liberalizm içinde. (s.23-40). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Eroğlu, H. (1985). Atatürk ve Devletçilik. Belleten. 49(194), 57-372. https://doi.org/10.37879/ttkbelleten.1002927.
• Erozan, B. (2011). Ahmet Ağaoğlu ve “Nizamlı Hürriyet”: Bir cumhuriyetçi yorum denemesi. Doğu-Batı. (57), 197-225.
• Georgeon, F. (2006). Osmanlı-Türk modernleşmesi (1900-1930). (çev. Ali Berktay). İstanbul: YKY.
• Hâkimiyeti Milliye. 17 Ağustos 1930.
• Hâkimiyet-i Milliye. 8 Eylül 1930.
• Hatipoğlu, Ş. R. (1936). Türkiye’de zirai buhran. Ankara: Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Yayınları.
• Heywood, A. (2015). Siyasi ideolojiler. (çev. A. K. vd.) Ankara: Liberte yayınları.
• İlmen, S. (1951). Dört ay yaşamış olan zavallı Serbest Fırka. İstanbul: Muallim Fuad Gücüyener Yayınevi.
• İnan, A. (1972), Devletçilik ilkesi ve Türkiye’nin birinci sanayi planı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnönü, İ. (1987). Hatıralar, C.2. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Kansu, A. (2009). Türkiye’de Korporatist Düşünce ve Korporatizm Uygulamaları, Tanıl Bora ve Murat Gültekingil (Ed). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 2: Kemalizm içinde (s. 253-267). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koçak, C. (2014). Belgelerle iktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kongar, E. (2011). Atatürk üzerine. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Laufenburger, H. (1941). İktisadi sahada devletin müdahalesi. (çev. Zekai Apaydın). İstanbul: Ahmed İhsan Matbaası.
• Lewis, B. (2002). The emergence of modern Turkey. Oxford and New York: Oxford University press.
• Mises, L. V. (2002). Liberalism in the classical tradition. The foundation for economic education, Inc.
• Naskali, E. G. (2015). Celal Bayar arşivinden Serbest Fırka anıları. İstanbul: Doğan Kitap.
• Okyar, A. F. (1987). Serbest Cumhuriyet Fırkası nasıl doğdu, nasıl fesh edildi? Hazırlayan: Nermin Kırdar: İstanbul.
• Okyar, F. (2017). Serbest Cumhuriyet Fırkası hatıraları. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Okyar, F. (1980). Üç devirde bir adam. Hazırlayan: Cemal Kutay. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Okyar, O. ve Seyitdanlıoğlu, M. (1997). M. Fethi Okyar’ın anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özipek, B. B. (2004). Serbest Fırkanın mürtecileri. Yasin Aktay (Ed). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İslamcılık, C.6 içinde (s.245-249). İstanbul: İletişim Yayınları.
• SCF Umumî Kâtipliği. (1930). Serbest Cumhuriyet Fırkasının yasası. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Sencer, M. (1971). Dinin Türk toplumuna etkileri. İstanbul: Ant Yayınları.
• Senemoğlu, O. (2016). Türkiye’nin demokrasiye geçişte ikinci başarısız girişimi: Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF). Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 44-66.
• Serap, T. (1990). Serbest Cumhuriyet Fırkası ve İzmir vilayeti. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi, İzmir.
• Smith, A. (2014). Milletlerin zenginliği. (çev. Haldun Derin). İstanbul: Türkiye İş bankası Yayınları.
• Tarih IV, (2001). Kemalist eğitimin tarih dersleri (1930-1941). Kaynak Yayınları: İstanbul.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 25 Eylül 1930: 82.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 2 Ekim 1930: 40-60-61.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 2 Ekim 1930: 84.
• TBMM Zabıt Ceridesi. 15 Ekim 1930: 17-18.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2009). 1929 Dünya buhranında Türkiye’nin iktisadi politika arayışları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• The Times. 11 Ağustos 1930.
• The Times. 14 Ağustos 1930.
• The Times. 16 Ağustos 1930.
• The Times. 29 Ağustos 1930.
• The Times. 8 Eylül 1930.
• Timur, T. (1971). Türk devrimi ve sonrası (1919-1945). Ankara: İmge Kitabevi.
• Tökin, F. H. (1965). Türk tarihinde siyasî partiler ve siyasî düşüncenin gelişmesi 1839-1965. İstanbul: Elif Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (1952). Türkiye’de siyasi partiler (1859-1952). İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları.
• Tunçay, M. (1981). Türkiye Cumhuriyeti’nde tek parti yönetiminin kurulması (1923-1931). Ankara: Yurt Yayınları.
• Turhan, M. (1965). Atatürk ilkeleri ve kalkınma. İstanbul: Şehir Matbaası.
• Uran, H. (1959). Hatıralarım. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Uran, H. (2017). Meşrutiyet, tek parti, çok parti hatıralarım, 1908-1950. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Uzun, A. ve Uzun, A. M. (2024). İktisadi devletçiliğin yükselişi ve etkileri. Liberal Düşünce Dergisi, (113), 29-54. https://doi.org/10.36484/liberal.1432501.
• Yanık, L. K. (2015). Liberalizm: Bir yazın değerlendirmesi. Uluslararası İlişkiler. 12(46), 35-55.
• Yarın Gazetesi. 9 Ağustos 1930.
• Yayla, A. (2008). Liberalizm. Ankara: Liberte Yayınları.
• Yayla. A. (2015). Kemalizm: Liberal açıdan bir tahlil. Ankara: Liberte Yayınları.
• Yetkin, Ç. (1982). Serbest Cumhuriyet Fırkası olayı. İstanbul: Karacan Yayınları.
• Zürcher, E. J. (1993). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.