TÜRKÇE ATASÖZLERİ İÇEREN OSMANLI DÖNEMİ DİL YADİGÂRLARI

Yıl 2021, , 1087 - 1101, 31.10.2021

Engin Çetin

https://doi.org/10.20322/littera.978573

Cited By: 1

Öz

Atasözleri, bir milletin düşünce yapısını, olaylara ve durumlara bakış açısını ortaya koyan, milletlerin kültürel birikimini yansıtan söz öbekleridir. Atasözlerinin Türkçe ilk kaynakları Orhon Yazıtları olarak gösterilse de üç büyük yazıttaki atasözüne benzer özellik gösteren sözlerin başka herhangi bir kaynakta tespit edilmemiş olması bunların toplumun ileri gelenlerine ait veciz sözler olduğu ihtimalini güçlendirir. Hâlbuki Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki “sav”ların büyük çoğunluğunun varlığı hem tarihî hem de çağdaş Türk dillerinde tespit edilmiştir. Bu nedenle ilk kaynak olarak Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü kabul etmek daha uygun olabilir. Atasözleri Anadolu için de vazgeçilmez bir unsur olarak hem edebî hem de didaktik unsur olarak kullanılmıştır. Böylelikle Türkçe atasözleri için Osmanlı döneminde hazırlanan eserler de bizler için önemli kaynak niteliğindedir. Bu çalışmada Osmanlı döneminde yerli ve yabancılar tarafından hazırlanmış, Türkçe atasözleri içeren eserler tanıtılarak bu eserlerin önemini göstermek amacıyla eserlerdeki atasözlerinin sayısı ve nitelikleri üzerinde durulmuştur. Çalışma kısa bir “Giriş”in ardından “Yabancı Müelliflerce Hazırlanan Eserler” ve “Osmanlı Müelliflerince Hazırlanan Eserler” olmak üzere iki ana esasa dayanan “İnceleme” bölümünü içermektedir. “Osmanlı Müelliflerince Hazırlanan Eserler” de “Atasözü Derlemeleri”, “Nasihatnâme (Pendnâme) Türündeki Eserler”, “Divanlardaki Atasözleri” ve “Diğer Eserler” olmak üzere sınıflandırılmıştır. “Sonuç” bölümünde ise konuyla ilgili genel değerlendirmeler yer alır.

Anahtar Kelimeler

Türk atasözleri, durûb-ı emsâl, Osmanlı atasözleri

Kaynakça

• Akdoğan, Y ve Demirel, Ö. (2012). “Cezerî Kasım (Sâfî) Paşa’nın Hayatı ve Eserleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 36/36, 1-40.
• Alemdar, E. (2018). Kaynaktan Eğitime Atasözleri Ve Deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası (1.-538. Sayfalar). İstanbul: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Altun, K. (2014). Edirneli Nazmî, Pend-Nâme-i Nazmî, (Tercüme-i Pend-nâme-i Attâr), İnceleme-Metin-Sözlük. Kayseri: Laçin Yayınları.
• Ambros, E. G. (1996). “‘Cennete Rüşvetle Girilmez’ Fuzûli’nin Eserlerinde Atasözleri”. Fuzûli Kitabı 500. Yılında Fuzûli Sempozyumu Bildirileri İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 149-155.
• Arı, M. (2017). Nâbî'nin Hayriyye Adlı Eserindeki Deyim ve Atasözlerinin Türkçe Ders Kitaplarında Yer Alma Durumlarının İncelenmesi. Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Arslan, M. (1996). Pendnâme-i Zarîfî. Sivas: Dilek Matbaacılık.
• Arslan, M. (2019). Hâlis Efendi Turfetü’l-Emsâl Açıklamalı Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Batislam, H. D. (1997). “Nedim’in Şiirlerindeki Atasözleri ve Deyimler”, Türkoloji Araştırmaları 1997, Fuat Özdemir Anısı, 107-125.
• Bayın, Y. (2001). Bazı Divanlarda Atasözlerinin Kullanımı (15.-18. Yüzyıl). Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Bekar, B. (2017). “A. Wahrmund’un Praktisch Handbuch der Osmanisch-Türkischen Sprache Adlı Eserindeki Türk Atasözleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 9, 1-14.
• Bekar, B. (2019a). “Transkripsiyon Metinlerinde Türk Atsözleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 5, 1-13.
• Bekar, B. (2019b). Batı Kültüründe Türk Atasözleri (16-19. Yüzyıl). Ankara: Kömen Yayınları.
• Beyzadeoğlu, S. (2003). Şinasi Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye. Ankara: MEB Yayınları.
• Beyzadeoğlu, S., Gürgendereli, M. ve Günay F. (2004). Edirneli Ahmed Bâdî Efendi Armağan Dîvân Şiirinde Atasözleri ve Deyimler. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yayını.
• Buluç, S. (1978). “Eski Bir Elyazmasında Bulunan Türk Atasözleri”. Ömer Asım Aksoy Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 11-26.
• Ceyhan, Â. (2010). “Hıfzî’nin Manzûme-i Emsâl’i Yahut Türk Atasözleri ve Deyimlerinin ‘Havas’ Diline Çevrilmiş Hâli”. Journal of Turkish Studies- Türklük Bilgisi Araştırmaları, Festschrift In Honor Of Walter G. Andrews. 34/1, 85-119.
• Ceyhan, Â. (2011a). “Bazı Yazma ve Basma Eserlerdeki Türk Atasözü Derlemeleri”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 4, 175-225.
• Ceyhan, Â. (2011b). “17. Asra Ait İki Kitapçık: Nasreddin Hoca ‘Hikâye’leri ve Türk Atasözleri”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Prof. Dr. Mahmut Kaplan Armağan Sayısı 9/2, 121-160.
• Ceyhan, Â. ve Koşik, S. (2016). “Cemâlî’nin Risâle-i Durûb-ı Emsâl’i”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 16, 33-76.
• Ceyhan, Â. ve Ekinci, R. (2019). “Hazırlayanı Belirsiz Bir Atasözleri Kitabı: ‘Durûb-ı Emsâl-i Müsta‘mele’”. Doğumunun 120. Yılında Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu Hatıra Kitabı. İstanbul, 246-281.
• Çalka, M. S. (2007), Mustafa Efendi ve Gülşen-i Pend Mesnevisi (İnceleme-Metin-Sözlük), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Dilâçar, A. (1971). “1612’de Avrupa’da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerinin Özellikleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1970,197-210 .
• Dinçer Arslan, S. (2019). “Nev’î Divanı’nda Atasözleri, Deyimler ve Bunların Kullanımı Üzerine”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 3/2, 253-277.
• Drimba, V. (1989). “XVII. Yüzyılda Yayımlanmış Bir Türk Atasözleri ve Vecizeleri Derlemesi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1985, 9-26.
• Durmuş, O. (2017). “Türkiye Türkçesinin Basılı İlk Atasözleri: H. Megiser’in Paroemiologia Polyglottos Adlı Eserinde Yer Alan Atasözleri”. Vefatının 20. Yılı Münasebetiyle Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu Hatıra Kitabı, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları: 659-678.
• Durmuş, O. (2018). “1655 Tarihli Küçük Bir Atasözü Derlemesi: Proverbia Quaedam Arabica, Persica, & Turcica’daki Türk Atasözleri”. Türk Dili 794, Şubat 2018, 36-45.
• Durmuş, O. (2020). Türkçe’nin Basılı İlk Atasözü Kitabı: G.B. Donado’nun Derlediği Türk Atasözleri / Raccolta Curiosissima d’Adaggi Turcheschi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları Dil Araştırmaları Dizisi: 18.
• Duymaz, R. (2005). Atalar Sözü Müntehabât-ı Durûb-ı Emsâl Ahmed Vefik Paşa. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Ekinci, M. U. (2013). “Franz von Dombay’ın (1758-1810) Türkçe Atasözleri ve Deyimler Derlemesi”. Türkbilig 25, 55-74.
• Ekinci, R. (2015). “Fehîm-i Kadîm’e Mâl Edilen Bir Atasözleri Kitapçığı: Durûb-ı Emsâl-i Türkî”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 15/1, 163-185.
• Elçin, Ş. (1988) “British Museum’da Bulunan Yazma Bir Atalar Sözü Mecmuası”. Halk Edebiyatı Araştırmaları 2. Ankara: Akçağ Yayınları, 350-360.
• Erenoğlu, D. (2007). “Güvâhî’den Günümüze Atasözleri ve Deyimler” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2/4 Fall 2007, 1150-1167.
• Erkan, A. (2010). Mâ-Hazâr Adlı Pendnâme Şerhinin Günümüz Harflerine Aktarılması ve İncelenmesi. İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Ertaş, K. (2008). Gelibolu’lu Mustafa ‘Âlî’nin Nasîhatu’s-Selâtîn İsimli Eserinin Tenkidli Metni. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Ertuğrul, M. (2017). Pendnâme Şerhi Nüzhetü'l-İhvân’a Göre Pend-i Attâr’da Tasavvufî Kavramlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Fırat, R. (2019). Hıfzî'nin Manzûme-i Durûb-ı Emsâl’i (İnceleme-Metin). Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Gökyay, O. Ş. (2002). “Kâtib Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25. cilt, 36-40.
• Güneş, İ. T. (2018). “Thomas Vaughan’ın ‘A Grammar Of The Turkish Language’ Kitabı’ndaki Örnek Atasözleri”. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 1/1, 7-15.
• Hakverdioğlu, M. (2009). “Orijinal Bir Durûb-ı Emsâl-i Osmânî Örneği Meâlî’nin Atasözleri Kasidesi”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/5, 198-205.
• Hengirmen, M. (1983). Güvâhi, Pend-nâme. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İğci, A. (2015). “1672 Tarihli Colloquia Familiaria Turcico Latina’da Tarihî Ağız Malzemesi ve Batı Rumeli Tarzı Fiil Çatısı”. Diyalektolog 10, 71-77.
• Kalaycı Sevinç, D. (2007). 18. Yüzyıl Şairlerinden Sünbülzade Vehbi (Lutfiyye), Bosnalı Sabit, Enderunlu Vasıf ve Nedim’in Divan ve Mesnevilerindeki Atasözleri ve Deyimler. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Kalkandelen, A. H. (2015). “Pendnâmeler Işığında İnsânî Değerler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43, 286-305.
• Kaplan, M. ve Kalsın, Ş. (2009). “Germiyanlı Yetîmî ve ‘İbret-Nâmesi”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/2, 672-689.
• Kaplan, Y. (2009). “Sâbit’in Şiirlerinde Atasözleri, Deyimler ve Halk Söyleyişleri”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4/4, 599-635.
• Karahan, A. (1980). “Trabzonlu Figânî’de Atasözleri ve Deyimler”, Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri, 43-53.
• Kargı Ölmez, Z. (2002). “Meninski’nin Sözlüğü’ndeki ‘Tatarca’ Sözcükler”. Türkoloji Dergisi 15/1, 61-73.
• Kartal, Y. (2020). 14. yüzyıl Anadolu Sahası Şairlerinden Kadı Burhaneddin, Ahmedî ve Hoca Dehhânî’de Atasözleri ve Deyimler. Mersin: Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Kaya, B. A. (1998). “Azmî-zâde Hâletî Dîvânı’nda Atasözleri ve Deyimler”. Bir 9-10, 369-392.
• Kaya, B. A. (2011) “Atasözleri ve Deyimlerin Dîvân Şiirinde Kullanımı ile Dîvânların Bu Söz Varlıklarımız Bakımından Önemi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 6, 11-54.
• Kaya, B. (2020). “Bâkî Divanı’nda Atasözü ve Deyimler”. Asia Minor Studies 8/1, 403-417.
• Kaymaz, Z. (2013). “Ermeni Harfli Bir Türkçe Atasözleri Kitabı”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi XIII/1, 173-212.
• Kaymaz, Z. (2015). “Eski Anadolu Türkçesi Bağlamında Yûnus Emre’nin Eserlerindeki Atasözlerine Bir Bakış”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 40, 101-119.
• Kaymaz, Z. (2019). “Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinde Atasözleri Varlığı: ‘Işk-Nâme Örneği”. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 1021-1033.
• Kılıç, F. (1996). “Âşık Çelebi Divanında Atasözü Ve Deyimler”. Bilig 1, 24-30.
• Kocaer, S. (2009). Pendnâme-i Azmî’nin Osmanlı Nasihatnâme Geleneğindeki Yeri. Ankara: İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Koçin, A. (1991). Zaifî ve Bustân-ı Nasâyıh’ı: İnceleme - tenkitli metin. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Koz, S. (2015). “Ermeni Harfli Bir Türkçe Yazma Mecmûadan Atasözü ve Deyimler.” Çekirge Budu. Festschrift in Honor of Robert Dankoff. Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları 44, 285-314.
• Kurnaz, C. (1986) “Hayâlî Bey Divanı’nda Atasözleri ve Deyimler”. Millî Kültür Dergisi 52, 42-44.
• Kurnaz, C. (1983). “Taşlıcalı Yahyâ Beğ Dîvânı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş’ın Hâtırasına Armağan, 1979-1983, XVII-XXI/1-2, 195-207.
• Kut, G. (1986). “Atasözleri ve Deyimlere Ait Manzum ve Minyatürlü Yazma Bir Eser”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık I, İstanbul, 73-112.
• Kut, T. (1983). “Ermeni Harfleriyle Basılmış Türkçe Atasözleri Kitapları”. Türk Folkloru 53, 5-6.
• Küçük, İ. (2014). Ali Emîrî Efendi’nin Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye’si [Metin-çeviri-açıklamalar-dizin]. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktorluk Tezi).
• Küçük, S. (2013). “Zâtî Dîvânı’nda Arkaik Unsurlar”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 49, 117-130.
• Levi, A. (1994). “Yakov Yona’nın Derlediği Türk Atasözleri”. Aspects of Ottoman History. Kudüs: The Magness Press, 304-312.
• Mazıoğlu, H. (1977). “Edirneli Nazmi’nin Pend-i Attâr Çevirisi”. Türkoloji Dergisi, 7/1, 47-53.
• Mengi, M. (1986). “Necâtî’nin Şiirlerinde Atasözlerinin Kullanımı”. Erdem Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 4, 47-56.
• Mermutlu, M. S. (1996). Ahmed Mürşidî’nin Pendnâmesi (Tenkitli Metin). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Oy, Aydın (1991) “Atasözü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4. cilt, 44-46.
• Öge, S. (2001). 15. Yüzyıl Şâirlerinden Mesîhî, Cem Sultan, Ahmed Paşa, Necâti Beg, Üsküblü İshak Çelebi ve Şeyhî’nin Dîvânlarında Atasözleri ve Deyimler. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Stein, H. (2000). “17. Yüzyıla Ait Bir Türk Atasözü Koleksiyonu”. (çeviren: Volkan Coşkun), Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ½, 1-29.
• Sülükçü, Y. (2017). “Türkçe Öğretim Materyali Olarak 19. Yüzyılda Ermeni Harfli Türkçe İle Yazılmış ‘Turkish Proverbs…’ Kitaplarının Karşılaştırmalı İncelemesi”. International Journal of Language Academy 5/4, 336-347.
• Temel, R. (2019). Kaynaktan Eğitime Atasözleri Ve Deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası 2. Cilt 1339.-1445. Sayfaları Arası. İstanbul: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Tokatlı, Ü. (1996). Pîr Mehmed b. Evrenos b. Nûreddin Zaîfî, Kitâb-ı Bostân-ı Nasayih. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Türksoy, S. (2019). Kaynaktan Eğitime Atasözleri Ve Deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası 2. Cilt 1446.-1554. Sayfaları Arası. İstanbul: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Pala, İ. (2006). “Nasihatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32. cilt, 409-410.
• Tan, N. (2020) “Türkiye’de Genel Atasözü ve Deyim Sözlüklerinde Anlam Verme Çalışmalarına Toplu Bir Bakış”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 50, 257-296.
• Türkoğlu, S. (2018). “Türk Edebiyatında Pendnâme-i Attar’ın Manzum Tercümeleri ve Seyyid Ali Rızâ’nın Riyâzü’r-Rızâ’sı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2018/22, 671-692.
• Ünal, M. (2015). “Hıfzî’nin 16. Yüzyılda Yazdığı Atasözleri Derlemesi: Manzûme-i Durûb-ı Emsâl”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 35, 101-126.
• Velet İzbudak (1936). Atalar Sözü. İstanbul.
• Yıldız, H. ve Öztürk, A. (2016). “19. Yüzyıla Ait Ermeni Harfli Türkçe Atasözleri Üzerine”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 6 (3), 739-766.
• Yılmaz, A. (1999). “Müstakim-zâde ve Durûb-ı Emsâlinin Türk Edebiyatındaki Yeri ve Önemi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi 6, 225-271.
• Yılmaz, Y. ve Özevren, M. S. (2017). “P. A. Jaubert’in Elements de la Grammaire Turke’ündeki Atasözleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 9, 31-68.