ESRAR DEDE TEZKİRESİNDEKİ İSTİTRÂDLARDAN HAREKETLE MEVLEVÎ ŞAİRLERDE MAHLAS ALMA GELENEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 4 - PROF. DR. İ. ÇETİN DERDİYOK ARMAĞAN SAYISI, 1403 - 1415, 31.10.2021

Ali Hüsame Köroğlu

https://doi.org/10.20322/littera.1002445

Öz

XVIII. yüzyılın şair ve tezkirecilerinden Esrar Dede’nin (d.1162/1748-ö.1211/1796) Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye’si Mevlevî şairlere tahsis edilmiş ilk zümre tezkiresi olarak dikkat çekmiştir. Esrar Dede, Şeyh Galib’in tavsiyesiyle kaleme aldığı eserinde Mevlevîliğe ait çeşitli bilgiler, terimler, anlayışlar, dikkatler vb. hususlar yer almaktadır. Tezkirede bu hususlar işlenirken istitrâd(arasöz) üslubuna da yer verilmiş ve bu üslup özelliğinden hareketle insana ve onun oluşturduğu kültüre ait değerleri bulmak mümkündür.
Mahlaslar, şairlerin takma adları olarak kullanılmasının yanında edebî bir gelenek olarak divan edebiyatı süresince edebiyatımızın bir açıdan düşüncesini aksettirmesi yönünden de önem arz etmiştir. Divan edebiyatı geleneği içinde şairlerin mahlas seçiminde diğer şairlerden farklı olma, şairlik yönü zayıf olan şairlerle karıştırılma endişesi, dikkat çekici olma gibi faktörler etkiliyken Mevlevî şairler arasında bu etkilerin yanında Mevlevîliğe ait tutumların da etkisi olduğu görülmüştür. Çalışmamızda istitrâdlardan hareketle bu tutumların neler olduğu üzerinde durulacak, Mevlevî şairlerinin mahlas almada temel hareket noktaları tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Esrar Dede, XVIII. yüzyıl tezkireleri, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, İstitrâd, Mahlas

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2000). “Tezkirelerde Yapı ve Yapı Terminolojisi”. İlmî Araştırmalar Dergisi 9: 7-22.
• Akün, Ö. F. (2014). Divan Edebiyatı. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Andrews, W. Geoerge. (2006). Türk Edebiyatı Tarihi Osmanlı Şair Biyografileri (Tezkireler) ve Osmanlı Edebiyat Eleştirisi(Cilt 2). İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bilgegil, M. Kaya (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Derdiyok, İ. Çetin (2017). “Nesirde İstitrâdlı Anlatım”. Klasik Edebiyatımızın Dili (Bildiriler) Nazım ve Nesir.Yay. hzl. Mustafa İsen. Ankara: AKM. 411-420.
• Devellioğlu, Ferit (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Durmuş, İsmail (2002). “İstitrâd”. İslâm Ansiklopedisi. C. 23. Ankara: TDV. 401-402.
• Genç, İlhan (hzl.) (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye(İnceleme-Metin). Ankara: AKM.
• Güneş, Mustafa (2016). “Celâleddin Ergûn Çelebi ve Genc-nâme Üzerine”. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi(56):372-379. https://www.akademikbakis.org/file/56.pdf [erişim tarihi:20.07.2021]
• İpekten, Haluk(1988). Türk Edebiyatının Kaynaklarından Türkçe Şuarâ Tezkireleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• İsen, Mustafa (2000). “Tezkireler Sadece Biyografi Kaynakları Değil Aynı Zamanda Eleştiri Tarihimizin de Kaynaklarıdır”. İlmî Araştırmalar Dergisi, 10: 157-160.
• Kaygusuz, İ.(2020). “Cumhuriyet Dönemi Mevlevliğinde Yapısal Dönüşümün Kaynakları ve Günümüz Mevleviliği”. Muhafazakâr Düşüne Dergisi, 16/1:162-192.
• Kılıç, Filiz ve M. Macit(1992). “Divan Edebiyatında Poetika Denemeleri Tezkire Önsözleri”. Yedi İklim Dergis (3): 32.
• Mütercim Âsım (?). Tercemeti’l-Kâmûs. I. Matba’atü’l-‘Osmâniyye.
• Olgun, Tahir (1994). Edebiyat Lügati. Hzl.Kemâl Edip Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Onay, A. T.(2019). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. hzl. Cemal Kurnaz. Ankara: Akçağ Yay.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü(Cilt II). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Saraç, Yekta (2019). Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgât. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Sılay, Kemal (1991). “Ahmedi’nin Osmanlı Tarihinde Arasöz (Digression) Tekniğinin Kullanımı ve İşlevi”. Türkoloji Dergisi (9-1): 153-162.
• Tolasa, Harun (2002). 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (2002). “Keramet”. İslâm Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: TDV. 265.
• Yıldırım, Ali(2006). Divan Edebiyatında Mahlas ve Mahlas-nâmeler. Ankara: Akçağ Yayınları.