KAHRAMANIN SEMBOLİK SERÜVENİ BAĞLAMINDA BELAGERDAN DESTANI’NDA YER ALAN MEKÂN SEMBOLLERİ

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 149 - 168, 31.01.2023

Serdar Deniz Özdemir , Şule Kul

https://doi.org/10.20322/littera.1180919

Öz

Kolektif bilinç dışının ürünü olan destan, arketipsel sembolleri ihtiva eden bir anlatı türüdür. Bu bağlamda Belagerdan Destanı, Türk kültürünün zenginliğini aksettiren önemli bir hazinedir. Özbek kültür dairesinde gelişen Belagerdan Destanı’nda, Köroğlu’nun oğlu Avazhan’ın kendiliğe ulaşma yolculuğu ele alınmıştır. Kendi içsel benine varmak için maceraya atılan kahramanın seyahati, Joseph Campbell tarafından monomitin çekirdeği olarak ifade edilen “ayrılma, erginleşme ve dönüş” aşamaları ile uyumludur.
Destanda kahramanın maceraya çağrılışı, üvey annesi Yunus Peri’nin, Gırat’ı yanına alarak memleketine kaçmasıyla başlar. Hanımının ve atının kendisini terk etmesiyle güçsüz düşen Köroğlu, Tevekkel mağarasında inzivaya çekilir. Avazhan, babasını bu durumdan kurtarmak amacıyla Erem Bağı’na doğru yolculuğa çıkar. Yaya olarak ilerlediği çöl yolculuğundan sonra Bela Dağı’nda ve Kızıl Kule’de olağanüstü varlıklarla mücadele eder. Tünel kazmak suretiyle periler ülkesindeki cam havuza ulaşır ve burada annesiyle karşılaşır. Annesi tarafından zindana kapatılan kahraman, ruhi bir tekâmülün ardından zindandan kurtulur. Erginleşme yolculuğu boyunca Zenger şehrindeki sınavları da başarıyla yerine getiren Avazhan, bireyleşim sürecini tamamlamış şekilde dönüş yoluna ulaşır. Bütün bu aşamalar içerisinde bilinçaltına ait sembolleri yansıtan varoluş mekânlarının anlatıya üstün bir değer kattığı görülür.
Belagerdan Destanı’nda yer alan mekân sembollerinin kahramanın ruh hâli ile imgesel açıdan uyumlu olduğu açıktır. Destanda ayrıca kolektif bilinç dışına ait arketiplerin kahraman, olağanüstü varlıklar ve mekân arasındaki ilişkiye ontolojik anlamda destek verdiği söylenebilir. Bu makalede, Belagerdan Destanı’nda arketipsel güç taşıyan mekân sembolleri, kahramanın serüveni bağlamında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Destan, Sembol, Mekân, Belagerdan Destanı, Arketip.

Kaynakça

• Alptekin, Ali Berat- Hatice İçel (2011). “Batı Versiyonlarında Köroğlu”, Millî Folklor. Sayı: 91, s. 37-50.
• Alptekin, Mehmet (2018). “Köroğlu Destanı’nın Anadolu Kollarında Tutsak Olma ve Tutsaklıktan Kurtulma Motifi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı: 20. s. 206-222.
• Bachelard, Gaston (2006). Su ve Düşler Maddenin İmgelemi Üzerine Deneme. (çev. Olcay Kunay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bayat, Fuzuli (2016). Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Dişi, Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler, İyeler ve Demonoloji). Cilt: 2. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Campbell, Joseph (2013). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. (çev. Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çetindağ Süme, Gülda (2008). “Türk Kültüründe Mağara Motifi”, 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi. 10-15 Eylül. Bildiriler. C I. s. 443-455, Ankara.
• Çetindağ Süme, Gülda (2019). Alıp Manaş’ın Sembolik Serüveni (Alıp Manaş Destanı’nın Altay Varyantı). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Doğan, Muhammet Nur (2000). Fuzulî Leylâ ve Mecnun (Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve Açıklamalar). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ergun, Pervin (2016). Türk Mitolojisine Giriş. (ed. Fatma Ahsen Turan- Meral Ozan). “Türk Mitolojisinde Ağaç”, s. 109-132. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Fordham, Frieda (2011). Jung Psikolojisinin Ana Hatları. (çev. Aslan Yalçıner). İstanbul: Say Yayınları.
• Gökeri, A. İpek (1979). Arketiplere Dayanan Yeni Bir İnceleme Yönteminin Tanıtılarak İngiliz ve Türk Edebiyatında Bazı Romans ve Epik Niteliğinde Yapıtlara Uygulanması. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi DTCF. Ankara.
• Guénon, Réne (2017). Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi. (çev. Fevzi Topaçoğlu). İstanbul: İnsan Yayınları.
• İbn-i Haldûn (2004). Mukaddime. (çev. Halil Kendir). Cilt: 1. Ankara: İmaj Yayınevi.
• Jacobi, Jolande (2002). C. G. Jung Psikolojisi. (çev. Mehmet Arap). İstanbul: İlhan Yayınları.
• Jung, Carl Gustav (2006). Analitik Psikoloji. (çev. Ender Gürol). İstanbul: Payel Yayınevi.
• Jung, Carl Gustav (2009a). Dört Arketip. (çev. Zehra Aksu Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları.
• Jung, Carl Gustav (2009b). İnsan ve Sembolleri. (çev. Ali Nahit Babaoğlu). İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Kanter, Beyhan (2013). Şiirsel Kimlikten Mekânsal Sınırlara İkinci Yeni Şairlerinin Mekân Algısı. İstanbul: Metamorfoz Yayıncılık.
• Karadavut, Zekeriya (1996). Köroğlu’nun Zuhuru Kolu Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Konya.
• Özdemir, Serdar Deniz (2015). “Köroğlu Destanı’nda Su ve Ateş Unsurları”, 4. Uluslararası Bolu Halk Kültürü ve Köroğlu Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 417-431.
• Özdemir, Serdar Deniz (2019). “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Dev Motifi”, Toroslardan Tanrı Dağlarına Türk Halk Biliminin Ulu Çınarı Prof. Dr. Ali Berat Alptekin Armağanı. Konya: Kömen Yayınları. s. 813-824.
• Özdemir, Serdar Deniz (2022). Türk Halk Anlatılarında Devler. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Öztürk, Rıdvan (2011). Özbek Destanları 4: Huşkeldi ve Belagerdan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Polat, İrfan (2020). “Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Dağ Kültüne Bağlı Varlıklar”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı: 68. s. 153-174.
• Sarpkaya, Seçkin (2015). “Dede Korkut Kitabı'nda Olağanüstü Tipler”, Millî Folklor. Sayı: 107. s. 97-107.
• Schimmel, Annemarie (1998). Sayıların Gizemi. (çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Şimşek, Esma- Serdar Deniz Özdemir (2021). “Boston Destanı’nın Arketipsel Tahlili”, Millî Folklor. Sayı 129. s. 58-71.
• Uğureli, Ayşe (2017). Kültür ve Mekân Etkileşiminin Halk Bilimsel Çözümlemesi: Türkiye’deki Yedi Uyurlar Mağaraları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• ELEKTRONİK KAYNAKLAR https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Fecr-suresi/5999/6-14-ayet-tefsiri, Erişim Tarihi: 06.06.2022.