DİVAN ŞAİRİNİN DÜNYASINDA BAKIŞ

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 59 - 79, 31.01.2025

Şükran Koçak

https://doi.org/10.20322/littera.1550424

Öz

Divan şairi, bir empresyonist gibi olayları, nesneleri muhayyilesinde anlamlandırır, farklı kavramlarla bakış açısını ifade eder ve kendi tarzını yansıtır. Şair, ifadelerini geleneğin sınırları içinde kalmak kaydıyla türlü söz hünerlerine imkân verecek bir zenginlikle ortaya koyar. Nazar da bakma ve bakış manasında olup şairin hayal dünyasında anlamlandırdığı bir kavramdır. Şairin tasavvurunda bakış ok gibi sivridir, kılıç gibi keskindir. Bir cellattır, amacı âşığı öldürmektir. Bir haramidir, gönül mülkünü yağmalar. Göz ucuyla bakar ve gönül evini ateşe verir. Bakış, her türlü hileye sahip olduğu için ona güvenilmez ve sır verilmez. O, sihri Babil’de öğrenmiş, büyüleyici gözlere sahiptir. Bir bakış ile dünyaya fitne yayabilir. Hummalı bakışları, âşığı kendine meftun eder. Âşığı dertlendiren hasta bakışlar, onun daima görmek istediği bakıştır. Sevgilinin gözleri, baygın bakar ve âşığı mest eder. Divan şiirinde bakışın zengin bir anlam dizgesine sahip olduğu görülmektedir. Şairler, bakış anlamında nazar, nigâh ve gamze mefhumlarını kullanmıştır. Tasavvuf ve din açısından mürşidin müride feyzle bakması sonucunda müridin ruhsal açıdan yetişmesi ve olgunlaşması nazar olarak ifade edilir. Tasavvufta nazar sözcüğüyle birlikte bakış anlamında rü’yet, tecellî, müşâhede, basîret, mükâşefe mefhumları da kullanılmaktadır. Sosyal hayatta nazarın karşılığı kem göz olarak bilinmektedir. Kem göz mefhumu ile nazara gelmek, göze gelmek, göz değmesi ifade edilir. Çalışmamızda divan şairinin hayal dünyasında bakış için nazar, gamze ve nigah mefhumlarının yer aldığı örnek beyitler seçilmiştir. Bununla şairlerin muhayyilesinde bakışın içine aldığı anlam çerçevesini görmek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dîvân şiiri,, şair,, bakış,, muhayyile.

Kaynakça

• Abdulkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî (2005). Kuşeyrî Risâlesi. (M. Günyüzlü, Hzl.). Yasin Yayınevi.
• Akkuş, M. (2018). Nef’i Dîvânı. Ankara: www.kulturturizm.gov.trhttp://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• Arslan, M. U. (2008). Ali Emîrî Efendi ve divanı. [Yüksek lisans tezi, Fatih Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Ayan, H. (2002). Nesîmî hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve Türkçe divanının tenkidli metni. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı Yayınları.
• Bilgin, A. A. (2022). Niyazî-i Mısrî divanı. Kapı Yayınları.
• Bilkan, A. F. (1993). Nabî’nin Türkçe dîvânı karşılaştırmalı metin. [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Çakan, İ. L. (1981). Hurafeler ve Batıl İnanışlar. Marifet Yayınları.
• Çavuşoğlu, M. (2023). Taşlıcalı Yahyâ Bey Dîvânı. http://ekitap.ktb.gov.tr
• Çavuşoğlu, M. & Tanyeri, M. A. (2023). Hayretî Dîvânı. www.ktb.gov.tr
• Çelik, N. (1999). Abdulahad Nûri ve divanının tenkitli metni. [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Devellioğlu, F. (1993). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat eski ve yeni harflerle. (A. S. Güneyçal, Hzl.). Aydın Kitabevi Yayınları.
• Demirbağ, Ö. (1999). Koca Râgıb Paşa ve Dîvân-ı Râgıb. [Doktora tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Ersoylu, H. (1989). Cem Sultan’ın Türkçe divânı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gümüş, S. (1993). Cürcânî, Seyyid Şerîf, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (8), ss. 134-136. https://islamansiklopedisi.org.tr/curcani-seyyid-serif
• Horata, O. (2019). Esrâr Dede Dîvânı. www.kulturturizm.gov.tr
• İpekten, H. (2019). Na’ilî-i Kadîm Dîvânı. http://ekitap.ktb.gov.tr
• Kaplan, M. (2019). Neşâtî Dîvânı. www.ktb.gov.tr
• Karaman H., vd. (2005). Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kılınç, A. (2021). Fuzûlî Dîvânı. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. http://ekitap.yek.gov.tr/urun/fuz%C3%BBli-divani_765.aspx
• Kurnaz, C. (2021). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Bilge Kültür Sanat.
• Küçük, S. (yty). Bâkî Dîvânı. www.kulturturizm.gov.tr
• Macit, M. (2017). Nedîm Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• Macit, M. (2018). Erzurumlu Zihnî Dîvânı. www.kulturturizm.gov.trhttp://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. Dağarcık Yayınları.
• Okçu, N. (yty). Şeyh Gâlib Dîvânı. http://www.kulturturizm.gov.tr/
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. MEB Yayınları.
• Pala, İ. (2020). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Rağıb el-İsfahanî (2021). Müfredât, Kur’an kavramları sözlüğü. (A. Güneş & M. Yolcu, Hzl.). Çıra Yayınları.
• Sâmî, Şemseddin (yty). Kâmûs-ı Türkî. Akçağ Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (ty). Emrî Dîvânı. www.kulturturizm.gov.tr
• Seyyid Şerîf Cürcânî (2014). Ta’rîfât Tasavvuf Istılahları. (A. Acer, Hzl.). Litera Yayıncılık.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/
• Tatcı, M. (1991). Yûnus Emre Divanı. Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1992). Ahmet Paşa Dîvânı. Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1963). Necatî Beg Divanı. MEB Yayınları.
• Uludağ, S. (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Kabalcı Yayıncılık.
• Vural, B. Ç. (2021). Hayâlî Bey Dîvânı (inceleme-tenkitli metin-dil içi çeviri). [Doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.