KİRMANŞAH-HEMEDAN HATTI ve /r/, /y/, /d/ DEĞİŞKELERİ ÜZERİNE

Year 2018, Volume: 11 Issue: 23, 143 - 158, 22.09.2018

Abdulkadir Atıcı

https://doi.org/10.12981/motif.469

Abstract

Türkoloji çalışmaları açısından son derece
önemli bir coğrafya olan Günümüz İranı halen kayıt altına alınmayı bekleyen
birçok bilgiyi muhafaza etmektedir. Azerbaycan, Horasan, Türkmen, Kaşkay,
Sungur, Halaç gibi bilinen sözlü değişkeler 1920’lerden bu yana yerli ya da
yabancı araştırmacılar tarafından incelenmekte ve elde edilen veriler bilim
âlemiyle paylaşılmaktadır.

İran Türkleri için kritik noktalardan biri olan
Kirmanşah-Hemedan hattı, daha güneydeki Kaşkay değişkesi hariç, Azerbaycan
değişke grubunun güney sınırını teşkil etmektedir. Bu hat kuzeyden güneye ve
batıya doğru artık Türk nüfusunun azaldığı ve diğer etnik grupların (Fars,
Kürt, Lor ve Lek) etkinlik alanının başladığı sınır bölgesi durumundadır. Alan
araştırmaları ile Kirmanşah eyaletine bağlı Sungur ve Hemedan eyaletine bağlı
Esedabad ile Bahar illeri üzerine derlemeler yapılmıştır.

Bir hat üzerinde birbirine
komşu ve yaklaşık altmışar kilometre uzaklıkta olan, batıdan doğuya doğru,
Sungur-Esedabad-Bahar illeri dilbilimsel düzeyde çeşitli farklılıklar arz
etmektedir. Bu makalede özelde ünlü sonrası /d/ ünsüzünün bu üç değişkede
aldığı görünümler karşılaştırmalı bir biçimde örneklendirilmiştir. Yapılan
incelemelerde en batıdaki Sungur değişkesinin ünlü sonrası /d/ ünsüzünü
/r/leştirme, Esedabad değişkesinin ünlü sonrası /d/ ünsüzünü /y/leştirme ve
Bahar değişkesinin de ünlü sonrası /d/ ünsüzünü muhafaza etme eğiliminde olduğu
örneklerle tanıklanmıştır. Bu sebeple Kirmanşah-Hemedan hattının, kısa bir
mesafe olmasına rağmen, ünlü sonrası /r/, /y/ ve /d/ değişkeleri olmak üzere üç
alt değişke grubundan oluştuğu tespit edilmiştir

Keywords

İran, Güney Azerbaycan, Sungur, Esedabad, Bahar

KERMANSHAH-HAMADAN LINE AND ON THE DIALECTS OF /r/,/y/,/d/

Abstract

Today, Iran, which is a very important
geography in terms of Turkology studies, still preserves a lot of information
that is waiting to be recorded. Known dialects 
such as Azerbaijan, Khorasan, Turkmen, Qashqai, Sonqur and Khalaj have
been studied by domestic and foreign researchers since the 1970s and the
obtained data are shared with the scientific community.

The Kermanshah-Hamadan line, which is one of
the critical points for the Iranian Turks, constitutes the southern boundary of
the Azerbaijani exchange group, except for the Qashqai dialect in the south.
This line is from the north to the south and to the west is now the border
region where the Turkish population is decreasing and the activity area of
other ethnic groups (Persian, Kurdish, Lor and Lek) begins. With fieldwork were
collationed on Sonqur of Kermanshah province and on Asadabad with Bahar of
Hamadan province.

The Sonqur-Asadabad-Bahar cities, which are
located on a line adjacent to each other and about sixty miles away from west
to east, show differences on various linguistic levels. In this article in
particular, the views of the famous post / d / voice in these three variables
are exemplified comparatively. In the examinations made, it is witnessed with
examples that the westernmost Sonqur exchange tends to maintain the famous post
/d/ voice to /r/ sound, the famous post /d/ voice to /y/ sound of the Asadabad
exchange and the famous post /d/ voice of the Bahar exchange. For this reason,
it was determined that the Kermanshah-Hamadan line was composed of three groups
of dialects, namely the famous post /r/, /y/ and /d/.

Keywords

Iranian, Southern Azerbaijan, Sonqur, Asadabad

References

• ATAİZİ, D. E., (2017), Kaşkay Türklerinin Dili, Ankara: TDK Yayınları.
• ATICI, A., (2015), Sungur Türkçesi, Konya: Eğitim Yayınevi.
• ATICI, A., (2016), Rıza Baharlı Divanı, Konya: Eğitim Yayınları.
• ATICI, A., (2017), "Sungur Türkçesi Rotasizm Örnekleri ve Çuvaş Türkçesiyle Benzerlikleri", Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları, Çanakkale: Paradigma Akademi, s. 15-35.
• ATICI, A., (2017a), "İran Esedabad'ı: Alan Araştırmasına Dayalı Etnik Durum", TÜRÜK , s. 77-102.
• BİCBABAEİ, B., (2012), Melekan (Melek Kendi) İli Ağzı, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• CLAUSON, S. G., (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, London: Oxford University Press.
• ÇELİK, M., (1997), Kaşgay Türkçesi (Giriş, İnceleme, Metinler, Sözlük), Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• ÇELİK, M., (2014), Kaşkay Türkçesi Metinleri, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
• DOERFER, G., (1980-1981), "Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu", TDAY-Belleten , s. 1-11.
• DOĞAN, T., (2016), Geşeng Ginle, Ankara: Akçağ Yayınları.
• DOĞAN, T., (2017), Horasan Türkçesi Metinleri, Konya: Palet Yayınları.
• DOĞAN, T., (2010), Urmiye Ağızları, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• DOULOTABADİ, F., (2017), Kaşkay Türklerinin Edebiyatı, Ankara: TDK Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. ve Akkoyunlu, Z., (2014), Kaşgarlı Mahmut Divanu Lugati't-Türk, Ankara: TDK Yayınları.
• EREN, H., (1999), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Ankara: Kişisel Yayınlar.
• GÖKDAĞ, B. A., (2006), Salmas Ağzı (Güney Azerbaycan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme), Çorum: Karam Yayınları.
• GÜLENSOY, T., (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• GÜN, F., (2016), Hemedanlı Aşık Heyder ve Hikaye Repertuarı Üzerine Bir İnceleme, Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• KARİNİ, G., (2012), İran-Halhal Yöresi Türklerinin Efsaneleri Üzerine Bir İnceleme, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• KARİNİ, J., (2009), Erdebil İli ve Ağızları, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Esntitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Lİ, Y. S., (1999), Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Ma'zun, (2016), Şiirler, (Düz. Muhittin ÇELİK, M. ve DURUKOĞKU, G.), Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZDEN, K., (2014), Şah İsmail Metni Esasında Horasan Türkçesinin Kuçan Ağzı, Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÖZKAYA, İ., (2013), Emsal-i Türkân, Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• PEHLİVAN, G., (2011), Hamedan Bölgesi Bahar Ağzı, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• PEHLİVAN, G., (2011a), "Hemedan Bölgesi (İran) Bahar Ağzı Üzerine", Diyalektolog (3), s. 33-51.
• REZAEI, M., (2015), İran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Ağızları, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• TEKİN, T., (2000), Makaleler 2 - Tarihi Türk Yazı Dilleri, Ankara: TDK Yayınları.
• TEKİN, T., (2006), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TIETZE, A., (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, İstanbul: Simurg Yayınları.
• TULU, S., (1989), Chorasantürkische Materialien aus Kalat bei Esfarayen, Berlin.
• TULU, S., (1992), "Horasan Türkçesinde İki Hikaye", TDAY-Belleten, s. 131-153.
• TULU, S., (2009), Horasan Türklerinden Folklor Derlemeleri (Bocnurd Ağzı), Konya: Kömen Yayınları.
• TULU, S., (2005), Horasandan Masallar ve Halk Hikâyeleri, Ankara: Ürün Yayınları.
• TULU, S., (2008), "İran'da Yapılan Bir Araştırma Gezisi ve Günbed Ağzı", Türkiye Türkçesinde Ağız Araştırmaları Sempozyumu, Urfa.
• TULU, S., (2014), "Langar Ağzının Horasan Türkçesindeki Yeri", Dil Araştırmaları , s. 61-69.
• YILDIRIM, Z., (2008), Gümbed Ağzından Derlemeler (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük), Muğla: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamaış Yüksek Lisans Tezi.
• MAİ 2016: مرکز آمار ایران Merkez-i Âmâr-ı İran “İran İstatistik Kurumu”, https://www.amar.org.ir/ (Erişim tarihi: 25.03.2018)