MENSUR BİR FALNAME: HÂZÂ KİTÂBU FÂL-I KUR’ÂN

Year 2025, Volume: 18 Issue: 50, 957 - 974, 28.06.2025

Merve Büyükada

https://doi.org/10.12981/mahder.1580005

Abstract

İnsanoğlu çok eski çağlardan beri gaibi keşfetmek ve gelecekten haberdar olmak istemiştir. Bunun için de gökyüzündeki yıldızları, hayvan kemiklerini, kuşların uçuşunu veya rağbet görmüş kitapları kendine araç edinmiştir. Türlü vasıtalar aracılığı ile farklı yöntemler kullanarak yorumda bulunma işi -döneme ve coğrafyaya göre çeşitlilik gösterse de- toplumların kültürlerinde yer edinen bir uygulama olmuştur. Gelecekte yaşanabilecekler hakkında anlamlar çıkarma ve bilinmeyeni söylemeye “fal”; bu temayı işleyen eserlere de “falname” denilmiştir. Muhtelif türleri olan falnameler arasında kitap falları önemli bir yere sahiptir. Kitap falları içinde ise daha çok ilgi ve dikkat çeken Kur’an fallarıdır. Bu eserler; manzum, mensur ya da manzum-mensur karışık şekilde kaleme alınmışlardır. “Fal-ı Kur’an” ya da “tefeülname” isimleriyle anılan bu türün örneklerinden biri de Millî Kütüphane Samsun İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu 55 Hk 519/6 numara ile kayıtlı Hâzâ Kitâbu Fâl-ı Kur’ân başlıklı falnamedir. Metin, 111 varaktan oluşan yazmanın 63b-65b sayfaları arasında yer almaktadır. Mensur bir Kur’an falı örneği olan eserin müellifi/müstensihi belli değildir. İstinsah tarihi ise 1148/1735-1736’dır. Falnamede ilk olarak Kur’an falı bakmanın usulü anlatılmıştır. Ardından her bir harf farklı bir ayete isnat edilmiş ve her bir harfin olumlu ya da olumsuz hüküm bildiren tevillerine yer verilmiştir. Elifba sırasına riayet edilen Kur’an falında, her harf iki kez yorumlanmıştır. Bu çalışmada metin çeviri yazıya aktarılarak muhteva, imla ve dil hususiyetleri açısından tavsif edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Fal, falname, Kitap falı, Fal-ı Kur’an, Tefeülname

A PROSE FORTUNE TELLING: HAZÂ KİTÂBU FÂL-I KUR’ÂN

Abstract

Humans have been curious about discovering what lies in the great beyond and predicting the future since practically the dawn of time. Over the millennia, they’ve used stars, animal bones, bird flight patterns, and even books to achieve that – with techniques and tools alike showing immense variation depending the period and geography in question. Nevertheless, fortune telling is seemingly universal acrost most cultures. In the context of Ottoman-Turkish culture, this art is referred to as “fal.” As such, Ottoman-era fortune telling guide books or manuals were called “fal-name.” Koranic fal-names (commonly dubbed “fâl-ı Kur’an” or “tefeülname) proved especially popular. Some were written in verse, some in prose, and others in a mixture of both. In this study, we have examined one such a book: Hâzâ Kitâbu Fâl-ı Kur’an (55Hk519/6, Samsun Provincial Library Collection). We’ve specifically focused on folios 63b through 65b (out of 111 in total). While the author remains unknown, he do know that it was penned in around 1735 or 1736 CE (1147 AH). The book talks at length about how one should go about reading a fortune at the beginning. Arranged in alphabetical order, every (abjad) letter corresponds with an ayah from the Quran, followed by two possible interpretations, one good, the other bad. We’ve transcribed the folios in question into the Modern Turkish (Latin) alphabet, and analysed them for content, orthography, and language.

Keywords

Fortune telling, Falname, Biblomancy, Fal-ı Kur’an, Tefeülname

References

• Ahmed Yesevi (2001). Divan-ı hikmet. (hzl.: Hayati Bice), Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arat, R.R. (1991). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aydın, M. (1995). Fal. Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 12, 134-138, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aydüz, S. (1995). Osmanlı devleti’nde müneccimbaşılık. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 1, 159-207.
• Ceylan, Ö. (2021). “Eyâ fâl issi gör fâlin ne oldu” kur ‘a’dan Kur’an’a bir fâl mesnevisi. İskender Pala Armağanı, (ed.: N. Gür), 334-374, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Dikmen, M. - Çetin K. (2016). Klasik Türk edebiyatında tefe’ül geleneği ve kitap falının şiire yansıması. Journal of Academic Social Science Studies JASS, 49, 191-204.
• Duvarcı, A. (1993). Türkiye’de falcılık geleneği ile bu konuda iki eser “Risâle-i falnâme li Ca‘fer-i Sâdık” ve “tefe’ülnâme”. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Ersoylu, H. (1981). Falnâme ve fâl-ı reyhân-ı Cem Sultan. İslam Medeniyeti Dergisi, 5(42), 69-81.
• Ersoylu, H. (1997). Fal, fal-nâme ve bir çiçek falı: “Der-Aksâm-ı Ezhâr”. Türkiyat Mecmuası, 20, 195-254.
• Ertaylan, İ. H. (1951). Fâlname. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Hançerlioğlu, O. (1975). İnanç sözlüğü-dinler-mezhepler-tarikatler-efsâneler. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kâşgarlı Mahmud (2013). Divanü lûgat-it Türk. (çev.: Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kur’an yolu Türkçe meâl ve tefsir. (2023). (hzl.: H. Karaman vd. ), C. I-V, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Muallim Nâcî. (2009). Lügat-ı Nâcî. (hzl.: Ahmet Kartal). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Parlar, Z. - Çağlar, A. (2021). Bir Kur’an falı: Hāẕā fāl-i Ḳur’an-ı ʿazı̇̄z-i āyāt. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 20(4), 2109-2126.
• Redhouse, J.W. (2016). Müntahabât-ı lügât-ı Osmâniyye. (hzl.: Recep Toparlı vd.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sezer, S. (1998). Osmanlı’da fal ve falnameler. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Sümbüllü, Y. Z. (2008). İlm-i tefe’ül ve tefe’ül-nâme (Kur’an falı) üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal Of International Social Research, 1(2), 383-391.
• Şanlı, İ. (2003). XVI. yüzyıl divan şâiri Fedâyî ve fâl-nâme-i Kur’an-ı ‘azîm’i. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(5), 161-178.
• Şemseddin Sami (2015). Kamus-ı Türkî. (hzl.: Paşa Yavuzaraslan), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şenödeyici, Ö. – Koşik, H. S. (2017). Osmanlı’nın gizemli ilimleri I -Kuran falları ve Uzun Firdevsî’ye ait manzum bir örnek. İstanbul: Kesit Yayınları.
• TDK (2009). Tarama sözlüğü: XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla. (hzl.: Ömer Asım Aksoy - Dehri Dilçin), C.V, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2009). Tarama sözlüğü: XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla. (hzl.: Ömer Asım Aksoy - Dehri Dilçin), C.VI, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Topaloğlu, A. (1976). Muhammed Bin Hamza’dan XV. yy başlarında yapılmış iki Kur’an tercümesi. C. 1, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1995). Falnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 12, 141-145, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Üşenmez, E. (2014). Eski Anadolu Türkçesinde arkaik (eski) ögeler. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Yıldız, A. (2012). İslâmî Türk edebiyatında Kur’an falları. İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu, (ed.: Yalçın Yaman), 195-232, İzmir: Sütun Yayınları.