ESKİ TÜRKÇE SİŊ- FİİLİ VE TÜREVLERİ HAKKINDA

Year 2025, Issue: 42, 122 - 136, 30.11.2025

Utku Işık

https://doi.org/10.20875/makusobed.1745275

Abstract

Sözcüklerin karşılayabilecekleri anlam kümesi, eş zamanlı olarak var oldukları bağlamlar içerisinde, art zamanlı düzlemdeyse dili kullananların zaman içerisinde değişen düşünce yapıları neticesinde çeşitlenmektedir. Bu farklı kullanımlar, sözcüklerin iç anlam yapısı, anlamsal ve söz dizimsel esneklikleri ve sınırlılıkları, konuşurların yüzyıllar içerisinde sözcüğe böylece daha genel kapsamda söz konusu kavram alanına bakış açısındaki farklılıkları belirlemede önemli ipuçları vermektedir. Özellikle fiillerin sıklıkla söz dizimi içerisinde dil bilgisel olarak farklı değerlere sahip yapıların merkezi konumunda yer alması, söz dizimsel özelliklerin anlamla ilgili çıkarımlarda bulunma imkânını artırmaktadır. Bu çalışmada, Eski Türkçeye ait metinlerden günümüze dek istikrarlı şekilde kullanılan siŋ- fiilinin bağlamlara ve dönemlere göre karşılamış olduğu anlamlar istem dil bilgisine ait özellikleri temelinde sınıflandırılarak ele alınmıştır. Eski Türkçeye ait sözlüklerdeki karşılıkları ve kullanıldığı metinler içerisinde karşılamış olduğu anlamlar çerçevesinde fiilin iç yapısına ait tespitlerde bulunulmuştur. Çalışmanın sonucunda siŋ- fiilinin bitiş dönüşümlü iç anlam yapısına sahip oluşunun farklı bağlamlarda kullanım imkânlarını artırdığı tespit edilmiştir.

Keywords

Eski Türkçe , siŋ- , Anlambilimi

On the Old Turkic Verb siŋ- and Its Derivates

Abstract

The semantic range that words can cover varies synchronously within the contexts in which they exist and diachronically due to changes in the thought structures of language users over time. These different uses provide significant clues in determining variations in the internal semantic structure, semantic and syntactic flexibilities and limitations of words, as well as differences in how speakers perceive the relevant conceptual domain over centuries. The fact that verbs often serve as central elements in grammatical constructions within syntax enhances the potential for making meaning-related inferences through syntactic features. In this study, the meanings that the Old Turkic verb siŋ- encountered in various contexts and periods were classified based on features of valency grammar, which is concerned with the syntactic and semantic behavior of verbs. The meanings recorded in Old Turkic dictionaries and those observed in the texts in which the verb was used were analyzed to determine its internal structure. The study concluded that the verb siŋ- possesses an finitransformative internal structure expressing which expanded its usage across various contexts.

Keywords

Old Turkic , siŋ- , Semantics

References

• Aikhenvald, A. ve Dixon, R. M. W. (2000). Introduction. R.M.W. Dixon ve A. Aikhenvald (Ed.) içinde, Changing valency case studies in transivity (ss. 2-29). Cambridge University Press.
• Allerton, D. J. (2006). Valency grammar. K. Brown (Ed.), Encyclopedia of language and linguistics (ss. 301-314). Elsevier.
• Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfan texte VII. Verlag der Akademie der Wissenschaften.
• Arat, R. R. (1951). Atebetü’l-Hakayık. Ateş Basımevi.
• Arat, R. R. (2008). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. Kabalcı Yayınevi.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barat, K. (2000). The Uygur-Turkic biography of the seventh-century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang IX-X. Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies.
• Brown, P. ve Levinson S. C. (1987). Politeness: Some universals in language usage. Cambridge University Press. Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-bahâr (metin-aktarma-art zamanlı anlam değişmeleri-dizin). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Dicle Üniversitesi.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics. Blackwell Publishing.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (20 Şubat 2025). Kur’an meali. Türkiye Cumhuriyeti Diyanet İşleri Başkanlığı.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C3%82l-i%20%C4%B0mr%C3%A2n-suresi/426/133-135-ayet-tefsiri
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesinde isteme göre anlam değişiklikleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. G. Karaağaç (Çev.). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ehmetyanov, R.; Mühemmetdinov, R.; Nurieva, F. ve Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1992). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B.; Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dīvānu Lügāt’it Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. von (1988). Eski Türkçenin grameri. M. Akalın (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy Naskali, E.; Butanayev, V.; İsina, A.; Şahin, E.; Şahin, L. ve Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hirik, E. (2019). Seri fiil yapıları ve Türkçe. Karadeniz Araştırmaları, 16 (61), 120-141.
• Johanson, L. (2000). Viewpoint operators in European languages. Östen Dahl (Ed.), Tense and aspect in the languages of Europe (ss. 27-187). Mouton de Gruyter.
• Kaljanova, E. (2005). Uygurca Dışastvustık. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Kara, G. ve Zieme, P. (1976). Fragmente tantrischer werke in Uigurischer übersetzung: Berliner Turfantexte VII. Akademie Verlag.
• Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Die uigurischen übersetzungen des guruyogas “tiefer weg” von sa-skya panṭita und der maŋjuśīnāmasamgīti: Berliner Turfan-Texte VIII. Akademie Verlag.
• Kasai, Y. (2011). Der Alttürkische kommentar zum Vımalakīrtınırdeśasūtra: Berliner Turfantexte XXIX. Brepols.
• Kasai, Y. ve Ogihara, H. (2017). Die Altuigurischen fragmente mit Brāhmī-elementen: Berliner Turfantexte XXXVIII. Brepols.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lakoff, G. ve Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. The University of Chicago Press.
• Leech, G. (1983). Principles of pragmatics. Longman.
• Liu, Haitao (2011). Quantitative properties of English verb valency. Journal of Quantitative Linguistics, 18 (3), 207-233. https://doi.org/10.1080/09296174.2011.581849
• Mirsultan, A. (2010). Die Altturkische Xuanzang-Biographie X. Harrassowitz Verlag.
• Müller, F. W. K. (1922). Uigurica III. Verlag Der Akademie Der Wiessenschaften.
• Nişanyan, S. (17 Şubat 2025). Nişanyan sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/
• Özçamkan Ayaz, G. (2023). Mukaddimetü’l-Edeb Paris ve Yozgat nüshaları (giriş-metin-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, M. A. (2001). Ebū Ḥayyān Kitābu’l-İdrâk li Lisāni’l-Etrāk fiil: Tarihî-karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi. KÖKSAV.
• Resenen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
• Sıbıç, B. (2015). Kısasü’l-Enbiyâ tercümesi (giriş-inceleme-metin-sözlük). [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Starostin, S. A.; Dybo, A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). An etymological dictionary of Altaic languages. Brill.
• Şarkışla, Ş. (2023). Kılınış kategorisi ve zaman. Türük, 35, 207-217. https://doi.org/10.12992/TURUK1373
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit- Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram. Türk Dil Kurumu.
• Tesniere, L. (2015). Elements of structural syntax. T. Osborne ve S. Kahane (Çev.). John Benjamins Publishing Company.
• Tezcan, S. (1974). Das Uigurische Insadi-Sūtra: Berliner Turfantexte III. Akademie-Verlag.
• Tietze, A. (2019). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati (VII. cilt). TÜBA.
• Toparlı, R.; Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turner, M. (1998). Figure. A. N. Katz, C. Cacciari, R. W. Gibbs ve M. Turner (Haz.) Figurative language and figurative thought (ss. 44-87). Oxford University Press.
• Türk Dil Kurumu. (20 Şubat 2025). Güncel Türkçe sözlük. https://sozluk.gov.tr
• Türkiye Bilimler Akademisi. (23 Şubat 2025). Türkçe bilim terimleri sözlüğü. http://terim.tuba.gov.tr/
• Türkmen, S. (2006). Eski Anadolu Türkçesinde tıp terimleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Kırıkkale Üniversitesi.
• Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Universitetverlag Göttingen.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü. A. Taymas (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yunusoğlu, M. K. (2016). Budist Türk çevresi eserlerde metaforlar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.