Osmanlı Dönemi Modernleşme Sürecinde Feminizm ve Kadın Cemiyetleri

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 92 - 112, 30.09.2025

Kemaleddin Taş , Betül Mutlu

https://doi.org/10.31200/makuubd.1710101

Abstract

Feminizm, Batı’da ortaya çıkışından günümüze uzanan tarihsel süreçte çeşitli yansımalarıyla geniş bir yelpazede yer alan bir tartışma alanı olarak varlığını devam ettirmektedir. Fransız İhtilali’nden sonra Batı’da kadınlar, sosyal, kültürel ve siyasal haklarını elde etmek üzere girişimlerde bulunmuştur. Batı’da kadının eğitim hakkı, mülk edinmesi, miras hakkı ve oy kullanma hakkını elde etme isteği ön plana çıkan istekler olmuştur. Bu istekler, tarihsel süreçler içinde farklılıklar göstererek gerçekleşmiştir. Bu bağlamda erkeğin mutlak egemenliği karşısında gözle görülür, somut gelişmeler yaşanmıştır. Bu gelişmeler temelinde ideoloji eksenli feminist teoriler üzerine kurulan kadın örgütlerinin kazanımları, evrensel olmaya başlamıştır. Kadın sorunsalı çerçevesinde Batı’da yaşanan bu gelişmeler, süreç içerisinde daha değişik biçimlerde Osmanlı’ya da yansımıştır. 19. yüzyıldan itibaren Batı’daki feminizm ile ilgili gelişmeleri yakından takip etmeye başlayan Osmanlı’da modernleşme süreci ile kadınların yaşadıkları sorunlar basın, yayın ve edebiyat aracılığıyla gündeme gelmiştir. Herkes için eşitlik ve hürriyet söylemleriyle ortaya çıkan II. Meşrutiyet Dönemi, feminizmin Osmanlı’da bilinmeye başlandığı ve tartışıldığı zaman dilimidir. Bu dönemde çok sayıda dergi ve gazete bizzat kadınlar tarafından çıkarılmış, aynı zamanda kadınların eğitimi, sosyalleşmesi ve çalışma hayatına katılması için destek olmak mahiyetiyle kurulan kadın cemiyetleri de aktif rol üstlenmişlerdir. Kadınların kamusal alanda görünür olmaya başlaması, gösterilen bu çabaların bir ürünüdür. Bu kazanımlar, kadınların yaşadığı sorunların feminizm teması ve feminizm konusundaki gelişmeler ışığında ele alınmasına zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda makalenin ana eksenini, Osmanlı modernleşme sürecinde sosyal, kültürel ve siyasal alanda ortaya çıkan feminizm tartışmaları ve Osmanlı Dönemi kadın hareketleri oluşturmaktadır.

Keywords

Feminizm , Osmanlı , Tanzimat , Meşrutiyet , Kadın Cemiyetleri

Feminism and Women’s Societies in The Modernization Process of The Ottoman Period

Abstract

Feminism, continues to exist as an area of discussion in a wide range of historical processes dating from its emergence in the West to the present day. After the French Revolution, women in the West made attempts to obtain their social, cultural and political rights. In the West, women’s rights to education, to acquire property, to inherit, and to vote have been prominent aspirations. The developments in accordance with these demands were realized by showing differences within historical processes called Waves. In this context, there have been visible, concrete developments in the face of the man's absolute dominance. Based on these developments, the gains of women’s organizations, which were founded on feminist theories with an ideological axis, have started to become universal. The developments in the West within the framework of the women’s problem were reflected in the Ottoman Empire in a different way. Starting from 19th century the Ottomans began to closely follow the developments related to feminism in the West. With the modernization process that began with Tanzimat in the Ottoman Empire, women’s problems were brought to the agenda through media and literature. The Second Constitutional Era, which emerged with the discourses of equality and freedom for all, was the period when feminism became known and debated in the Ottoman Empire. During this period, many magazines and newspapers were published by women themselves, and they also played an active role in the societies established to support women’s education, socialization and participation in the working life. Even the fact that women are starting to be visible in public is a product of the efforts that have been made. These achievements have provided the basis for discussion of the problems women experience in the light of the theme of feminism and the developments in feminism. In this context, the main axis of the article consists of the feminism debates that emerged in the social, cultural and political fields during the Ottoman modernization process and the women's movements of the Ottoman Period.

Keywords

Feminism , Ottoman , Tanzimat , Constitutional Monarchy , Women’s Community

References

• Abadan-Unat, N. (1981). Women in Turkish society, E.J. Brill.
• Aksu, B. (2010). Hatırlananlar ve unutulanlar: İslam Coğrafyasında Modernleşme ve Kadın Hareketleri, Bilig Dergisi, (53), 51-66.
• Ataman, M. (2009). Feminizm: Geleneksel uluslararası ilişkiler teorilerine alternatif yaklaşımlar demeti, Alternatif Politika Dergisi, 1(1), 1-41.
• Berktay, F. (2004). Kadınların insan haklarının gelişimi ve Türkiye, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları, (7), 1-30.
• Berktay, F. (2013). Toplumsal cinsiyet çalışmaları, Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Conway, D. (2000). Serbest piyasa feminizmi: Bir cevap, (Çev. M. B. Seçilmişoğlu), Liberte Yayınları.
• Çakır, S. (2011). Feminist tarih yazımı: Tarihin kadınlar için, kadınlar tarafından yeniden inşası, Koç Üniversitesi Yayınları.
• Eker, Ş. (2024). Selanik’te Osmanlı kadınlarının toplumsal rolü: Cemiyet-i Hayriye-i Nisvâniye ve kurucusu Zekiye Hanım, Tarih Araştırmaları Dergisi, 43(76), 179-198.
• Ereş, F. (2006). Türkiye’de kadının statüsü ve yansımaları, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi (19), 40-52.
• Findley, C. (2015). Modern Türkiye tarihi: İslam, milliyetçilik ve modernlik, (Çev. G. Ayas), Timaş Yayınları.
• Fraser, N. (1999). Cinsiyet eşitsizliği ve refah devleti: Sanayi sonrası düşünce girişimi, demokrasi ve farklılık siyasal düzenin sınırlarının tartışmaya açılması, (Çev. Z. Gürata ve C. Gürsel), Demokrasi Kitaplığı.
• Göksüçukur, B. (2019). Türk modernleşmesi ve din: Osmanlı dönemi, (Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Göle, N. (2001). Modern mahrem, Metis Yayınları.
• Karaca, Ş. (2012). Öncü bir kadın yazar Emine Semiye’nin kaleminden “İslamiyet’te feminizm”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2), 269-280.
• Karpat, K. (2011). Türk siyasi tarihi, (Çev. C. Elitez), Timaş Yayınları.
• Kınacı, C. (2014). Ütopyadan gerçeğe: Kadınlar ülkesi ve Arslan Kız’dan Âlem-i Nisvan ’a evrilen Türk kadın hareketi, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11(4), 224-247.
• Kırlı, Ö. (2018). Muhafazakâr feminist Fatma Aliye Hanım, II. Türk İslam Siyasi Düşüncesi Kongresi Bildiriler Kitabı, 319-328.
• Kurnaz, Ş. (1991). Cumhuriyet öncesinde Türk kadını (1839-1923), T.C. Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kurnaz, Ş. (1996). II. Meşrutiyet döneminde Türk kadını, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Notz, G. (2018). Feminizm (Çev. S. D. Çetinkaya), Phoenix Yayınevi.
• Özbudun, S. (1984). Niçin feminizm değil?, Süreç Yayınları.
• Özkiraz, A. (2011). İkinci Meşrutiyet döneminde kadın olmak, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 3(1), 1-10.
• Şahin, S. (2014). İsmail Gaspıralı, Türk kadını ve Alemi Nisvan Dergisi, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11(4), 210-223.
• Şimşek, A. (2020). II. Meşrutiyet dönemi fikir hareketleri ekseninde kadın tartışmaları, Anasay Dergisi, (12), 19-38.
• Taş, G. (2016). Feminizm üzerine genel bir değerlendirme: Kavramsal analizi, tarihsel süreçleri ve dönüşümleri, Akademik Hassasiyetler Dergisi, 3(5), 163-175.
• TDK Türkçe Sözlük, (2011). Haz. Ş. H. Akalın, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toprak, Z. (1992). Kültürel değişme sürecinde Türk ailesi, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları.
• Toprak, Z. (2016). Türkiye’de kadın özgürlüğü ve feminizm 1908-1935, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tunçay, M. (2007). Türkiye tarihi 1908-1980, Cem Yayınevi.
• Ülken, H. Z. (1966) Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi, Selçuk Yayınları.
• Yücekök, A.N., Turan, İ. ve Alkan, M. Ö. (1998). Tanzimat’tan günümüze STK’lar, Tarih Vakfı Yayınları.
• Zihnioğlu, Y. (2003). Kadınsız inkılap, Metis Yayınları.