Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf ve Zelîhâ Adlı Eserindeki Yapım Eklerine Bir Bakış

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 37 - 62, 15.07.2025

Hami Akman

https://doi.org/10.47155/mamusbbd.1640652

Abstract

Hayatı hakkındaki bilgilerin son derece kısıtlı olduğu Şeyyad Hamza’nın, başlangıçta 13. yüzyılda yaşadığı ifade edilmekteydi. Ancak son dönemde yapılan araştırmalarla onun 13. yüzyılın sonları ile 14. yüzyılın ilk yarısında yaşadığına dair görüşler destek bulmaya başlamıştır. Şeyyad Hamza’nın Yūsuf ve Zelîhâ ile Dâstân-ı Sultân Mahmud adlı eserlerinden başka bazı şiirlerinin de var olduğu bilinmektedir. Ona ün kazandıran asıl eseri ise 1529 beyitten oluşan Yûsuf ve Zelîhâ adlı mesnevisidir. Eski Anadolu Türkçesinin hemen hemen bütün dil özelliklerini ihtiva eden bu eser, sadece bu dönem için değil bütün Türk edebiyatı için de mühim bir yere sahiptir. Gerek işlenen konu gerekse kullanılan sade ve anlaşılır dil eserin çağlar boyunca önemini yitirmeden günümüze kadar gelmesini sağlamıştır. Yûsuf ve Zelîha aynı zamanda barındırdığı birçok arkaik unsurla da dikkat çekici bir eserdir. Bu çalışmada söz konusu eserde yer alan yapım ekleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Söz konusu eserde kullanılan yapım eklerinin bütününe bakıldığı zaman genelde Türkçe kelimelere eklendikleri görülmektedir. Bunun yanında Arapça, Farsça kelimelerin de hatırı sayılır miktarda kelime yapımında rol aldığı söylenebilir. Eserde günümüzde kullanımı bulunmayan ve -mak ekine denk bir kullanımı olan -maḳlıḳ/-meklik ekinin varlığı dikkat çekicidir. Günümüzdeki zengin, yoksul kelimelerine karşılık varlu ve yoḳlu gibi farklı türetimlere tesadüf edilmesi de bahsedilmesi gereken önemli hususlar arasındadır.

Keywords

Şeyyâd Hamza , Yûsuf ve Zelîhâ , Yapım eki

An Overview of the Construction Suffixes in Şeyyâd Hamza's Yusuf and Zelîhâ

Abstract

Initially, it was stated that Şeyyad Hamza, about whose life information is extremely limited, lived in the 13th century. However, recent research has begun to support the view that he lived in the late 13th and first half of the 14th century. It is known that Şeyyad Hamza wrote some poems in addition to his works Yūsuf and Zelīhā and Dāstān-ı Sultān Mahmud. The main work that brought him fame is his masnavi Yūsuf and Zelīhā, which consists of 1529 couplets. This work, which contains almost all the language features of Old Anatolian Turkish, has an important place not only for this period but also for all Turkish literature. Both the subject matter and the simple and comprehensible language used have ensured that the work has survived to the present day without losing its importance throughout the ages. Yûsuf and Zelîha is also a remarkable work with many archaic elements. In this study, the construction suffixes in the work in question were tried to be determined. When we look at the whole of the construction suffixes used in the work in question, it is seen that they are generally added to Turkish words. In addition, it can be said that Arabic and Persian words also play a role in the construction of a considerable amount of words. The presence of the suffix -maḳlıḳ/-meklik, which is not used today and is equivalent to the suffix -mak, is striking. The presence of different derivations such as varlu and yoḳlu, as opposed to today's rich and poor, is also important to mention.

Keywords

Şeyyâd Hamza , Yûsuf ve Zelîhâ , Contruction suffiex

References

• Akar, M. (1986). Şeyyad Hamza hakkında yeni bilgiler, Türklük Araştırmaları Dergisi, 2, s. 1-14.
• Akman, H. (2023a). Ka- fiili ve türevleri üzerine, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 163-187. https://doi.org/10.34086/rteusbe.1281552
• Akman, H. (2023b). Kı- fiili ve türevleri, Hakkâri Reviev, (7)1, 111-124. https://doi.org/10.31457/hr.1261363
• Akman, H. (2023c). Kö- fiilinin türevleri üzerine. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, (13)2, 78-94. https://doi.org/10.55024/buyasambid.1329624
• Ata, A. (2019). Kısasü’l-Enbiyâ. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boyraz, Alagöz, E. (2019). Eski Anadolu Türkçesinde çatı (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Buluç, S. (1968). Şeyyâd Hamza’nın bilinmeyen bir mesnevisi. Türkiyat Mecmuası, 15.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth -century Turkish. Oxford University Press.
• Demirci, Ü.Ö., & Korkmaz, Ş. (2008). Yūsuf u Zelihā (destān-ı Yūsuf aleyhi’s-selâm ve haẕā aḥsenü’l-ḳaṣasi’l-mübārek). Kaknüs Yayınları.
• Dilçin, C. (2016). Mesʿud Bin Aḥmed Süheyl ü Nev-bahâr inceleme-metin-sözlük. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014). Makaleler-dil, destan, tarih, edebiyat. (Haz. E. Arıkoğlu). Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A.B., & Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lügâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut kitabı -2 indeks-gramer. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2012). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Çev. M. Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Bilge Kültür Sanat.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2012) Yarat- “yaratmak, halk etmek” fiilinin etimolojisi, Turkish Studies, 7(3), 1415-1423. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3304
• Güzel, F. (2019). Türkiye Türkçesi ağızlarında yapım ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk dilinde yapı bakımından fiiller-en eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar (yazı dilinde)-. Bilge Kültür Sanat.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaoğlu, S. (2016). Eski Anadolu Türkçesinde (14. yy.) türetim ekleri ve söz yapımı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Korkmaz, Z. (2017a). Marzubân-nâme tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017b). Türkiye Türkçesi grameri-şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2011). Türk edebiyatı tarihi. Akçağ Yayınları.
• Küçük, S. (2014). Şeyyad Hamza’nın yûsuf u zeliha’sındaki arkaik unsurlar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 52, 1-25. https://doi.org/10.14222/Turkiyat1280
• Li, Y.S. (2022). Türk dilinde son takılar. Türk Dil Kurumu Yayınları. Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük-çağdaş Türkçenin etimolojisi. Liper Plus Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (2018). Kelime dağarcığımızdan etimoloji araştırmaları. Akçağ Yayınları.
• Sevinçli, V., & Akman, H. (2024). Kızar-, kavur- ve kavuşmak kelimelerinin etimolojileri üzerine. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(52), 277-288. https://doi.org/10.31795/baunsobed.1512387
• Şen, S. (2018). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. Kesit Yayınları.
• Şen, S. (2023). Etimolojinin izinde-kelimeden kültüre seyahatler. Ötüken Neşriyat.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2019). Yūsuf ve Zelîḫā (gramer-metin-çeviri-notlar-sözlük-dizin-tıpkıbaskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tatçı, M. (2008). Yûnus Emre külliyât II - Yûnus Emre divânı - tenkitli metin. H Yayınları.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı II- Dil, Kültür, Sanat.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit-Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile buluşma uygurca ibtidaî bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Makaleler 3. (Haz. E. Yılmaz ve N. Demir). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2022). Türk dilinde birincil uzun ünlüler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi. Kapı Yayınları.
• Timurtaş, F.K. (2012). Tarih içinde Türk edebiyatı. Kapı Yayınları.
• Türk, V. Doğan, Ş. ve Şerifoğlu, Y. (2017). Eski Anadolu Türkçesi dersleri. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Türk Dil Kurumu, (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, (2019). Derleme sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, (2019). Tarama sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.