The Fatih Period Bookbindings in Vahid Pasha Manuscript Library

Year 2021, , 473 - 501, 30.12.2021

Yasin Çakmak

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.975837

Abstract

As a result of the emergence of Islam on the stage of history and the subsequent conquests, new ornamental elements have entered the Islamic art. Turkish bookbinding art, which started with the Uyghur Turks, has always had a dazzling beauty by affecting the emergence of precious works in Arab and Iranian geographies. The bindings produced from the 9th to the middle of the 13th century were mostly made with geometric or rumi decorations and then there was a transition towards floral patterns. After the Anatolian Seljuks, the Mamluk State and the Karamanid Principality continued the accumulation of Turkish bookbinding art and only after the conquest of Istanbul, the Ottoman binding could create its own style. Floral motifs stylized by Baba Nakkaş a mighty artist who lived in the Fatih Era influenced the decoration understanding of the period and became a highly preferred decoration element in book arts. The motifs of the bindings produced in the 15th century were different from the previous periods as well as the design schemes shemse shapes and leather colors heralded new searches. Bookbinding studies mainly focus on works from the 16th century or later, and it has been observed that academic and artistic works from previous periods are rare. In order to contribute to the studies in this field, researches were carried out in libraries and 3286 manuscripts in the Vahid Pasha Manuscript Library were examined in detail and six bookbindings belonging to the Fatih Period were identified. Bookbindings design was evaluated in terms of composition and technique and compared with the examples in other museums and libraries.

Keywords

ornamentation, baba nakkas, fatih period, vahid pasha, turkish bookbinding art

Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Fatih Devri Ciltleri

Abstract

İslâmiyet’in tarih sahnesine çıkması ve akabinde yaşanan fetihler neticesinde İslâm sanatına yeni bezeme unsurları girmiştir. Kâğıdın icadından sonra kitap üretimi çoğalmış ve tarih boyunca da farklı teknik ve usullerle tezyin edilmiştir. Türklerin İslâm ile tanışması Arap coğrafyasına Orta Asya birikimlerini taşımasına vesile olmuş ve devamında üretilen sanat eserlerini estetik bakımdan etkilemiştir. Uygur Türkleri ile başlayan Türk cilt sanatı, Arap ve İran coğrafyalarında birbirinden kıymetli eserlerin çıkmasına etki ederek tezyinatları her daim göz kamaştırıcı güzellikte olmuştur. 9. yüzyıldan 13. yüzyılın ortalarına kadar üretilen ciltler ekseriyetle geometrik veya rûmî bezemeli yapılmış akabinde bitkisel desenlere doğru geçiş yaşanmıştır. Anadolu Selçuklularından sonra Memlük Devleti ile Karamanoğulları Beyliği Türk cilt sanatı birikimini devam ettirmiş ve ancak İstanbul’un fethinden sonra Osmanlı cildi kendi üslubunu oluşturabilmiştir. Fatih Devri’nde yaşamış kudretli bir sanatkâr olan Baba Nakkaş’ın stilize ettiği çiçek motifleri devrin bezeme anlayışını etkileyerek kitap sanatlarında çokça tercih edilen süsleme unsuru olmuştur. 15. yüzyılda üretilen ciltlerin motifleri önceki devirlere nazaran farklı olduğu gibi tasarım şemaları, şemse biçimleri ve deri renkleri de yeni arayışların habercisi olmuştur. Cilt sanatı araştırmalarında ağırlıklı olarak 16. yüzyıl veya sonraki dönemlere ait eserler ele alınmakta ve önceki devirlere ait akademik ve sanatsal çalışmaların az bulunduğu gözlemlenmiştir. Bu sahadaki çalışmalara katkı sağlamak amacıyla kütüphanelerde araştırmalar yapılmış ve Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki 3286 adet yazma eser ayrıntılı bir şekilde incelenerek Fatih Devri’ne ait altı adet cilt tespit edilmiştir. Ciltler; desen, kompozisyon ve teknik açıdan değerlendirilerek diğer müze ve kütüphanelerdeki örneklerle de karşılaştırılmıştır.

Keywords

tezyinat, fatih devri, baba nakkaş, vahid paşa, türk cilt sanatı

References

• Arıtan, Ahmet Saim. Karamanoğulları Cild Sanatı. Konya: 2008.
• Aslanapa, Oktay. “Osmanlı Devri Cild Sanatı”. Türkiyemiz Dergisi 38 (Ekim 1982), 12-17.
• Aşıcı, Seher. Fatih Devri Tezhip Üslûbu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanatta Yeterlik Tezi, 2007.
• Aşıcı, Seher. “Kitap Dostu Bir Sultan: Fatih”. Hat ve Tezhip Sanatı. ed. Ali Rıza Özcan. 301-319. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Binark, İsmet. “Türk Kitapçılık Tarihinde Cilt Sanatı”. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü. 36 (Ekim 1965), 985-996.
• Binark, İsmet. “Tezhip Sanatı ve Kitapçılık Tarihimizde Fatih Devri Tezhipleri”. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü. 75 (Ocak 1969), 220-233.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Fatih Devri Cild Sanatı”. V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-III (12-15 Mayıs 2016). ed. Ümit Güneş. 223-236. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2016.
• Çağman, Filiz. “Baba Nakkaş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/369-370. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çakmak, Yasin. “Manisa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Erken Osmanlı Dönemine Ait Cilt Örnekleri”. İstem, 37 (Haziran 2021), 71-102.
• Çelik, Ali. “Kütahya Vahid Paşa İl Halk Kütüphânesi ve Temel İslâm Bilimleri İle İlgili Bazı Yazma Eserler”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/1, (2000), 15-26.
• Çetin, Atilla. “Mehmed Emin Vahîd Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Çığ, Kemal. Türk Kitap Kapları. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, 1979.
• Derman, Fatma Çiçek. “Tezhip”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/65-68. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Dülger, Fazilet. Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Yazmaları Cilt Örnekleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Eğilmez, Mustafa. “Tarihi Yönüyle Kütahya Mutasarrıfı Mehmed Emin Vahit Paşa”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5, (2001), 553-562.
• Erünsal, İsmail. E. “Vahîd Paşa Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/437-438. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Erünsal, İsmail. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, İstanbul: Timaş Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Ersoy, Ayla. “Fatih Devri Tezhipleri”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu VII, (Aralık 2003), 220-233. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2003.
• Güler, Semra. “Kütahya Ulu Cami’nin Hüsn-i Hat Yazıları”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 68 (Nisan 2021), 271-291.
• İnalcık, Halil. “Mehmed II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/395-407. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İşmen, Habib. Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki Fatih Devri Ciltleri. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sanatta Yeterlik Tezi, 1994.
• Karabulut, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Değişim Süreci, Sosyal ve Kültürel Durum”. Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2016), 49-65.
• Kazan, Hilal. XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Sarayının Sanatı Himayesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007, 195.
• Khalili, Nasser David vd. (1996). Lacquer Of The Islamic Lands. United Kingdom: Azimuth Editions and Oxford University Press, 1996.
• Maraşlı, Savaş. “Amasya II. Bayezid İl Halk Kütüphanesi’nde Bulunan 15. Yüzyıl Osmanlı Ciltlerinde Anadolu Selçuklu Cilt Geleneği Etkisi”. İstem, 9 (Aralık 2007), 221-236.
• Mesara, Gülbün. “Türk Sanatında İnce Kağıt Oymacılığı (Kat’ı)”. Türkler Ansiklopedisi. Ed. Hasan Cemal Güzel. 12/323-327. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Oral, Fatma Zehra. Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Yazmaları’ndaki Bazı Kat’lı Ciltler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Özen, Mine Esiner. Türk Cilt Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998.
• Raby, Julian - Tanındı, Zeren. Turkish Bookbinding in the 15th Century. London: Azimuth Edition Press, 1993.
• Tanındı, Zeren. “Türk Cild Sanatı (Kitap Kapları)”. Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı. 421-430. Ankara: Kültür Yayınları, İş-Türk Limited Şirketi, 1. Baskı, 1993.
• Tanındı, Zeren. “Türk Sanatında Kitap”. Sakıp Sabancı Müzesi Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu. 9-30. İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları, 2012.
• Tanındı, Zeren. “Sultan II. Murad’ın Kitapları ve Portreleri”. ed. İsmail Yaşayanlar. Sultan II. Murad ve Dönemi, 169-181. Bursa: Gaye Kitapevi, 2015.
• Tayanç, Muin Memduh. Fatih ve Güzel Sanatlar, İstanbul: Kemal Matbaası, 1953.
• Uran, Ahmet Taylan. Fatih Sultan Mehmed’e İthaflı Beş Yazma Eserin Bezeme Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Uzunçarşılıoğlu, İsmail H. Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri, İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası, 1932.
• Ünver, Süheyl. Fatih Devri Saray Nakışhanesi ve Baba Nakkaş Çalışmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1958.
• Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, “Kütüphanemizin Tarihçesi”. Erişim 16 Mayıs 2021. http://www.vahitpasa.yek.gov.tr/Home/ShowLink?LINK_CODE=3
• Vikipedi, Erişim 14.Haziran.2021. https://tr.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Emin_Vahid_Pa%C5%9Fa
• Yanık, Banu. Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi Bölümünde Bulunan Fatih Sultan Mehmed’e İthaflı Üç Yazma Eserin Bezeme Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Zor, Züleyha. “Türk-İslam Kitap Sanatında Lâke Cilt Tasarımları”. Osmanlıdan Günümüze Kur’an ve Hüsn-i Hat. 625-640. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.