Abū Sa'id al-Hadim ī's Approach to Some Issues in the Science of Hadith In the Specialization of In the context of Majāmi‘ al-Hakāiq ve’l-Qawaîd and Risale fî Hakki’l-Hadith’d-Da‘îf

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 17 - 42, 30.06.2025

Tahsin Kazan

Abstract

The words, actions and behaviors of the Prophet (pbuh) are called hadith. Hadiths are the second main source of Islamic sciences after the Qur'an. Scholars have made great efforts to transmit the hadiths of the Prophet to subsequent generations through authentic means. As part of this effort, scholars of hadith paid due attention to important principles such as “tesebbüt” and “taharrî” in their studies of hadith. After the death of the Prophet, this scientific activity in the tahammul reception and adā’ delivery of the hadiths has continued from the first generation to the present day. Hadith scholors continued the process of collecting and classifying hadiths without interruption. Each successive scholar has endeavored to continue and develop the scholarly tradition from where the previous generation left off. Abū Saīd al-Khādimī (d. 1176/1762), an Ottoman scholar who lived in the 18th century, was also a scholar who served Islamic sciences in general and hadith science in particular. al-Khādimī is a scholar who has written works in many scientific disciplines, especially his treatises. He dealt with some issues related to the hadith methodology in his work titled “Majāmi‘ al-Ḥakāiq” which he wrote on the Usūl al-fiqh. Although al-Khādimī benefited mostly from Ibn Hajar's Nuhbet al-fiker in his understanding of usul, he is also important in terms of providing information about the approaches of these two schools in hadith methodology due to his Sufi orientation aspect and his affiliation with the Hanafi school. Although there are no fundamental differences between Ahl al-Hadith and the Hanafi school, which is accepted as Ahl al-Rayy, on issues related to hadith, there are differences observed in some matters. In this study, al-Hādimī's Majāmi'u'l-ḥaqā'iq and Risālatun fī haqqi'l-hadīth al-da'īf, which he wrote about weak hadīth, are taken as basis and the basic issues of hadīth methodology are analyzed. The fact that the mentioned work of al-Khādimī is a book of figh methodology is also important in terms of determining the points where the fuqahas think differently from the hadith scholors. This article is not limited to these two works of the author, but also other works related to this branch of science are occasionally referred to. Since it is a concise text, Menâfiʿu’d-dekâik, which is the commentary written on Majāmi‘ al-Ḥakāiq has been benefited to the maximum extent.

Keywords

Hadith , Usūl al-hadith , Weak hadith , al-Khādimī , Majāmi‘ al-Hakāiq

Mecâmiu’I-hakâyik ve’l-kavâid ve Risâletün fî hakki’l-hadis’d-da‘îf Özelinde Ebû Saîd el-Hâdimî’nin Hadis İlminin Bazı Meselelerine Yaklaşımı

Abstract

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) söz, fiil ve davranışlarına hadis denilmektedir. Hadisler İslâmî ilimlerde Kur’ân’dan sonra gelen ikinci aslî kaynaktır. Âlimler, Hz. Peygamber’in hadislerini sahih yollarla sonraki nesillere nakletmek için yoğun gayret sarf etmişlerdir. Bu gayretin bir parçası olarak muhaddisler hadis çalışmalarında, tesebbüt ve taharrî gibi önem arz eden ilkelere gereken ihtimamı göstermişlerdir. Hz. Peygamber’in irtihalinden sonra hadislerin tahammül ve edâsında ilk nesilden günümüze kadar bu ilmî faaliyet devam etmiştir. Muhaddisler hadisleri tespit, tedvin ve tasnif işlemine aralıksız devam etmişlerdir. Her gelen âlim, seleflerinin bıraktığı yerden ilmî geleneğin devamı ve tekamülü için gayret sarf etmiştir. 18. asırda yaşamış Osmanlı âlimi Ebû Saîd Hâdimî de (öl. 1176/1762) genelde İslâmî ilimlere özelde de hadis ilmine hizmet etmiş bir bilgindir. Hâdimî başta risâleleri olmak üzere birçok ilmî disiplinde eser yazmış bir âlimdir. Usûl-i fıkha dair yazmış olduğu Mecâmi’u’l-hakâik başlıklı eserinde hadis usûlü ile ilgili bazı konuları ele almıştır. Hâdimî, usûl anlayışında daha çok İbn Hacer’in Nuhbetü’l-fiker’inden yararlanmışsa da; tasavvufî yönü ve Hanefî mezhebine mensubiyeti dolayısıyla hadis usûlünde bu iki ekolün yaklaşımı ile ilgili bilgiler vermesi açısından da önem arz etmektedir. Ehl-i hadis ile ehl-i rey olarak kabul edilen Hanefî mezhebi arasında hadisle ilgili mevzularda temelde anlaşmazlık olmamakla birlikte bazı hususlarda farklılıkların olduğu görülür. Bu çalışmada Hâdimî’nin Mecâmi’u’l-hakâik ve zayıf hadis hakkında yazmış olduğu Risâletün fî hakki’l-hadis’d-da‘îf risâlesi esas alınarak hadis usûlünün temel konuları incelenmiştir. Hâdimî’nin mezkûr eserinin fıkıh usûlü kitabı olması, fukahânın muhaddislerden farklı düşündükleri noktaları tespit açısından da önem arz etmektedir. Bu makalede müellifin bu iki çalışmasıyla iktifa edilmemiş, yer yer bu ilim dalı ile ilgili diğer eserlere de müracaat edilmiştir. Muhtasar bir metin olması hasebiyle Mecâmi’u’l-hakâik’e yazılmış şerh olan Menâfiʿu’d-dekâik fî şerhi Mecâmiʿi’l-hakâik’ten de azami derecede istifade edilmiştir.

Keywords

Hadis , Hadis Usûlü , Zayıf Hadis , el-Hâdimî , Mecâmi‘u’l-hakâik.

References

• Akalın, İsa. “Kudsî Hadîs Mefhûmunun Serencâmı”. Hadis Tetkikleri Dergisi 1 (2017), 7-74.
• Alaeddîn el-Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr ’an Usûli Fahru’l-İslâm el-Bezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şirket-i Sehâfiyye-i Osmaniyye, 1308.
• Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukuku Metodolojisinde Mantıkî Kıyasın Delil Değeri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 79-102.
• Aydın, Ahmet. “Bir Hadis Tenkid Kriteri Olarak Umûmü’l-Belvâ Kavramı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2018), 361-398.
• Aydın, Lütfi. Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî’nin Hayatı ve “Mecâmi’u’l-Hakâik” Adlı Eserindeki Metodu. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2007.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Timaş, 1987.
• Ayvallı, Ramazan. “Hâdimî’nin İlmî Şahsiyetinin Teşekkülüne Tesir Eden Âmiller”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (1989), 113-119.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlim. el-Müsned. thk. Âdil b. Sa’d. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-’ulûm ve’l-hikem, 1427.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Dâru tavkı’n-necât, ts.
• Can, Ali. “Ebû Saîd el-Hâdimî’nin Risâletü’l-Besmele Adlı Eserinde On Sekiz İlim Dalına Göre Besmele Yorumu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2012), 1-73.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâretü’l-evkâf, 1414.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. thk. Heyet. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1403.
• Çeker, Orhan. “Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî’nin Mecâmiu’l-Hakâik Adlı Eseri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1998), 43-52.
• Çelik Nizamettin. Yedi Kırâat İmamının Hadis İlmindeki Konumu. ed. Ahmet Taşdoğan. İstanbul: Kitap Dünyası, 2024.
• Çelik, Nizamettin. “Karşılaştırmalı Bir Perspektiften Hadîs Ve Kırâat İlimlerinde Sıhhât Şartları”. Marifetname 10/2 (Aralık 2023), 469-505. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1364165.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl ed-. es-Sünen. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dârü’l-muğnî, SuudiArabistan., 1412.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fi’l-usûl. thk. Halîl Muhyiddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1421.
• Erkaya, Mahmud Esad. Hanefî Fakihlerin Zayıf Hadisle Hüküm Verme Gerekçeleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Erul, Bünyamin. “Hz. Peygamber’e Kur’an Dışında Vahiy Geldiğini İfade Eden Rivayetlerin Tahlil ve Tenkidi”. İslâmiyât 1/1 (1998), 55-72.
• Güzelhisârî, Mustafa Hulûsi. Menâfiʿu’d-dekâik fî şerhi Mecâmiʿi’l-hakâik. İstanbul: Şirket-i Sehâfiyye-i Osmaniyye, ts.
• Hâdimî, Ebû Saîd. el-Berîka şerhu’t-tarîkati’l-Muhammediyye. 2 Cilt. İstanbul: Şirket-i Sehâfiyye-i Osmaniyye, ts.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Kur’an’ı-Kerîm’i Okuma Âdâbı ve Faziletleri. çev. Yavuz Fırat. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2017.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Mecâmiu’I-hakâyik ve’l-kavâid. İstanbul: Şirket-i Sehâfiyye-i Osmaniyye, 1308.
• Hâdimî, Ebû Saîd. “Risâletün fî hakkı’l-hadîsi’d-daîf lâ yesbütü bihi’l-ahkâmü’l-şeriyye”. Mecmû’atü’r-resâil. İstanbul: Dâru tabâti’l-âmire, 1985.
• Hamza el-Bekrî-Ahmed Sanuvber. “Dirâsât fi’n-nakdi’l-hadisi inde’l-usûliyyin”. İstanbul: İbn Haldun, 2022.
• Hansu, Hüseyin. Mütevatir Haber Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri. Van: Bilge Adamlar, 2008.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb. Me’âlimü’s-Sünen. 4 Cilt. Halep: el-Matba’tü’l-ilmiyye, 1351.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân. Şerhü’t-Tabsira ve’t-Tezkire. thk. Abdüllatîf ve Mahir Yasin. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1423.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-İntikâ’ fî fezâʾili’s-selâsseti’l-e’immeti’l-fukahâʾ Mâlik, Ebî Hanîfe ve’ş-Şâfiʿî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nüzhetü’n-nazar. thk. Abdullah b. Dayfullah er-Ruhaylî. Riyad: Matba’atü Sefîr, 1422.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-risâle, 1408.
• İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî. Kitâbü’l-Îmân. thk. Ali b. Muhammed b. Nâsır. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-risâle, 1406.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Minhâcü’s-sünne. ed. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. Suudi Arabistan: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1406.
• İbnü’l-Hanbelî, Ebû Abdillâh Radıyyüddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. İbrâhîm b. Yûsuf el-Halebî el-Hanefî. Hanefi Âlimlere Göre Hadis Usûlü. çev. Tahsin Kazan. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Ankara: Takdim, 2023.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Şerhu’l-adud alâ Muhtasari’l-Müntehâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1421.
• İlyasov, Reşad. “Ebu Said Muhammed Hadiminin Kuran’ı Felsefi Tefsir (Hermenevtika-Hermeneutic) Etme Metadologiyasına Dair”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası 10 (2008), 224-229.
• İzzüddîn b. Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kāsım es-Sülemî ed-Dımaşkī. Kavâʿidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. thk. Tâhâ Abdurrauf Sa’d. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-külliyati’l-Ezheriyye, 1414.
• Kahraman, Abdullah. “Ebû Said el-Hadimî’nin Hayatı, Eserleri, İlmî Kişiliği ve Bazı Fıkhî Görüşleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2003), 147-168. https://doi.org/Hamza
• Koçyiğit, Yakup. “Günümüz Gençlerine Rol Model Olması Itibariyle Ebu Saîd el- Hâdimî ve ‘Vasiyyetü ebi-Saîd el-Hâdimî ilâ Veledihi’ Isimli Risalesi”. İslam Düşüncesi Araştırmaları. ed. Abdülcelil Bilgin-Yusuf Aydın. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Koçyiğit, Yakup. Hâdimî’nin el-Berîka’da İzlediği Hadis Metodolojisi ve Hadis İlmindeki Yeri. Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2010.
• Köse, Saffet. “Ebû Sa’îd el-Hadimî ve Namazda Huşû’ Risalesi Üzerine Notlar”. Ebu Said Muhammed Hadimi Sempozyumu. ed. Muhammet Ali Orak. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi, 2015.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. Fevâtihu’r-rahmût bi şerhi
• Müsellemi’s-sübût. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1423.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
• Oruç, Faruk Emrah. “Musarrât Hadisi Özelinde Şevkânî’nin Görüşleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Bilimname 2020/41 (15 Mayıs 2020), 201-230. https://doi.org/10.28949/bilimname.652408
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu müşkili’l-âsâr. ed. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-risâle, 1415.
• Tahtacı, Hakan. “Fâtıma binti Kays ve Rivâyetleri (Nafaka ve Süknâ Meselesi)”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 42 (2022), 249-262.
• Takıyüddîn el-Osmanî, Muhammed. Fetâvâ el-Osmânî. Pakistan/Karacî: Mektebetü me’ârifi’l-Kur’ân, 1431.
• Yıldırım, Enbiya. “Kudsî Hadisler Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009), 39-47.
• Yılmaz, Okan Kadir. “4./10. Yüzyıl Usul-i Fıkıh Edebiyatında Haber-i Vahid Tartışmaları: Cessâs’ın Ebû Ali el-Cübbâî Eleştirisi = Debates Around Khabar al-Wahid in the 4th/10th Century in Islamic Legal Theory Literature: al-Jassas’s Criticism of al-Jubbai”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIV/46 (2022), 451-484.
• Zhamashev, Azamat. “Hz. Peygamber’in Cevâmiu’l-Kelim Özelliği ve İlgili Literatür. Usûl: İslam Araştırmaları 38 (2022), 113-137.
• Zirikli, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʿlâm. Beyrut: Dârü’l-ilim li’l-melâyîn, 2002.
• Zuhaylî, Vehbe Muhammed Mustafa. el-Vecîz fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-hayr, 1427.