The Role of Mindfulness and Various Demographic Variables in Explaining Resilience of University Students

Year 2020, Volume: 52 Issue: 52, 348 - 370, 26.06.2020

Zeki Karataş Fatih Camadan

https://doi.org/10.15285/maruaebd.604779

Cited By: 2

Abstract

This study aims to investigate the role of mindfulness and various demographic variables in explaining the resilience of university students. The research was carried out within the framework of a relational screening model based on a quantitative research approach. The sample of the study consisted of 392 students who were seleceted by suitable sample strategy from three programs (psychological counselling and guidance, social work and nursing) of a public university. As data collection tools, Mindfulness Scale, Resiliency Attitude and Skill Scale and Personal Information Form were used. Multiple regression analysis was used in the analysis of the obtained data. As a result of the research, it was understood that mindfulness and elevation of the class level explained the resilience in a meaningful and positive way. However, it was determined that the decrease in the population of the place of residence before coming to university explained the resilience of individuals in a meaningful and negative way. On the other hand, it was found that the variables of gender, program in education, general academic grade point average, receiving psychological support, and educational status related to resilience, place of residence in university life, and perceived income level did not significantly explain resilience. 

Keywords

Resilience, mindfulness, university students, demographic variable

Üniversite Öğrencilerinin Psikolojik Sağlamlıklarının Açıklanmasında Bilinçli Farkındalığın ve Çeşitli Demografik Değişkenlerin Rolü

Abstract

Bu araştırmanın amacı; üniversite öğrencilerinin psikolojik sağlamlıklarının açıklanmasında bilinçli farkındalığın ve çeşitli demografik değişkenlerin rolünün incelenmesidir. Araştırma nicel araştırma yaklaşımına dayalı ilişkisel tarama modeli çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın örneklemi bir devlet üniversitesinin belirtilen üç programında (psikolojik danışma ve rehberlik, sosyal hizmet ve hemşirelik) öğrenim gören ve uygun örnekleme yöntemine göre belirlenen 392 öğrenciden oluşmaktadır. Araştırmada veri toplama aracı olarak Bilinçli Farkındalık Ölçeği, Psikolojik Sağlamlık Tutum ve Beceri Ölçeği ve Kişisel Bilgi Formu kullanılmıştır. Elde edilen verilerin analizinde çoklu regresyon analizi kullanılmıştır. Araştırmanın sonucunda; bilinçli farkındalık ve sınıf düzeyinin yükselmesinin psikolojik sağlamlığı anlamlı ve olumlu yönde açıkladığı anlaşılmıştır. Bununla birlikte üniversiteye gelmeden önce yaşanılan yerleşim yerinin nüfusa göre azalmasının bireylerin psikolojik sağlamlıklarını anlamlı ve olumsuz yönde açıkladığı belirlenmiştir. Öte yandan cinsiyet, öğrenim görülen program, genel akademik not ortalaması, psikolojik destek alma durumu, psikolojik sağlamlık ile ilgili eğitim alma durumu, üniversite yaşamında ikamet edilen yer ve algılanan gelir düzeyi değişkenlerinin ise psikolojik sağlamlığı anlamlı şekilde açıklamadığı tespit edilmiştir.

Keywords

Psikolojik sağlamlık, bilinçli farkındalık, üniversite öğrencileri, demografik değişken

References

• Akar, A. (2018). Çocuk ve ergenler için psikolojik sağlamlık geliştirme programı. Ankara: Pegem.
• Akfırat, O. N., Öztan-Ulusoy, Y., Kezer, F. (2018). PDR lisans programı öğrencilerinin mesleki ve kişisel gelişimlerine yönelik bir öğretim tasarımı uygulaması. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 37(1), 117-128.
• Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood a theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 469-480.
• Arslan, G. (2015). Ergenlerde psikolojik sağlamlık: Bireysel koruyucu faktörlerin rolü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 5(44), 73-82.
• Arslan, G., Balkıs, M. (2016). Ergenlerde duygusal istismar, problem davranışlar, özyeterlik ve psikolojik sağlamlık arasındaki ilişki. Sakarya University Journal of Education, 6(1), 8-22.
• Arslan, G., Kabasakal, Z. (2014). Ergenlikte Algılanan Duygusal İstismar ve Psikolojik Sağlamlık Arasındaki İlişki, VI International Congress of Educational Research, Hacettepe University: Ankara.
• Arslan, I. (2018). Bilinçli farkındalık, depresyon ve algılanan stres arasındaki ı̇lişki. Birey ve Toplum, 8(16), 73-86.
• Aydın, M., Egemberdiyeva, A. (2018). Üniversite öğrencilerinin psikolojik sağlamlık düzeylerinin incelenmesi. Türkiye Eğitim Dergisi, 3(1), 37-53.
• Azak, A. (2018). Hemşirelik Öğrencilerinin bilinçli farkındalık düzeylerinin belirlenmesi. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 15(3), 170-176.
• Babahanoğlu, R., Mavili, A. (2018). Sosyal hizmet öğrencilerinin eleştirel düşünce eğilimleri ile bilinçli farkındalıkları arasındaki ilişkilerin incelenmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 29(1), 90-113.
• Baer, R. A., Smith, G. T., Hopkins, J., Krietemeyer, J., Toney, L. (2006). Using self-report assessment methodsto explore facets of mindfulness. Assessment, 13(1), 27-45.
• Brown, K. W., Ryan, R. M. (2003). The benefits of being present: Mindfulness and its role in psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 84(4), 822-848.
• Brown, K. W., Ryan, R. M., Creswell, J. D. (2007). Mindfulness: Theoretical foundations and evidence for its salutary effects. Psychological Inquiry, 18(4), 211-237.
• Bryne, B. (2010). Structural equation modeling with Amos. New York: Routledge.
• Buz, S., Genç, B. (2019). Sosyal hizmet uzmanları için psikolojik dayanıklılığın önemi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 30(2), 623-642.
• Büyüköztürk, Ş., Akgün, Ö. E., Demirel, F., Karadeniz, Ş., Çakmak, E. K. (2013). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem.
• Carmody, J., Baer, R. A. (2008). Relationships between mindfulness practice and levels of mindfulness, medical and psychological symptoms and well-being in a mindfulness-based stress reduction program. Journal of Behavioral Medicine, 31(1), 23-33.
• Cohn, M. A., Fredrickson, B. L., Brown, S. L., Mikels, J. A., Conway, A. M.(2009). Happiness unpacked: Positive emotions increase life satisfaction by building resilience. Emotion, 9(3), 361-368.
• Cormier, S., Hackney, H. (2013). Psikolojik danışma: Stratejiler ve müdahaleler (S. Doğan, Çev. Ed.). Ankara: Pegem.
• Çam, M. O., Öztürk Turgut, E., Büyükbayram, A. (2014). Ruh sağlığı ve hastalıkları hemşireliğinde dayanıklılık ve yaratıcılık. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi, 5(3), 160-163.
• Çetinkaya, R., Karaırmak, Ö. (2012). Psikolojik danışman eğitiminde süpervizyon. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(37), 107 - 121.
• Davis, D. M., Hayes, J. A. (2011). What are the benefits of mindfulness? A practice review of psychotherapy-related research. Psychotherapy, 48(2), 198-208.
• De Vibe, M., Solhaug, I., Rosenvinge, J. H., Tyssen, R., Hanley, A., Garland, E. (2018). Six-year positive effects of a mindfulnessbased ıntervention on mindfulness, coping and well-being in medical and psychology students; results from a randomized controlled trial. PLoS One, 13, 1-17.
• Demir, V. (2015). Bilinçli farkındalık temelli kognitif terapi programının bireylerin depresif belirti düzeyleri üzerine etkisi. Psikoloji Çalışmaları Dergisi, 35(1), 15-26.
• Demir, V. (2017). Bilinçli farkındalık temelli bilişsel terapi programının üniversite öğrencilerinin kaygı düzeylerine etkisi. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 7(12), 100-118.
• Demir, V., Gündoğan, N. (2018). Bilinçli farkındalık temelli bilişsel terapi programının üniversite öğrencilerinin duygu düzenleme güçlüklerini azaltmadaki etkisi. Ege Eğitim Dergisi, 19(1), 46-66.
• Deniz, M. E., Erus, S. M., Büyükcebeci, A. (2017). Bilinçli farkındalık ile psikolojik iyi oluş ilişkisinde duygusal zekânın aracılık rolü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 7(47), 17-31.
• Doğan, T. (2015). Kısa psikolojik sağlamlık ölçeğinin Türkçe uyarlaması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. The Journal of Happiness ve Well-Being, 1(3), 93-102.
• Durmuş, M., Okanlı, A. (2018). Üniversite öğrencilerinin problem çözme becerileri ile psikolojik dayanıklılık düzeylerinin değerlendirilmesine yönelik bir araştırma. Yaşam Becerileri Psikoloji Dergisi, 2018, 2(4), 177-189.
• Duyan, V. (2012). Sosyal hizmet: Temelleri, yaklaşımları, müdahale yöntemleri. Ankara: SHUD.
• Erbay, E., Sevin, Ç. (2013). Hacettepe Üniversitesi sosyal hizmet 4. sınıf öğrencilerinin eğitim süreçlerine ve gelecekteki meslek yaşamlarına ilişkin görüşleri. Toplum ve Sosyal Hizmet, 24(1), 25-39.
• Erdogan, E., Ozdogan, O., Erdogan, M. (2015). University students’ resilience level: The effect of gender and faculty. Social and Behavioral Sciences, 186, 1262-1267.
• Falsafi, N. (2016). A randomized controlled trial of mindfulness versus yoga: Effects on depression and/or anxiety in college students. Journal of the American Psychiatric Nurses Association, 22(6), 483-497.
• Gizir, C. A. (2005). Orta Doğu Teknik Üniversitesi son sınıf öğrencilerinin problemleri üzerine bir çalışma. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(2), 196-213.
• Gizir, C. A. (2007). Psikolojik sağlamlık, risk faktörleri ve koruyucu faktörler üzerine bir derleme çalışması. Türk Psikolojik Danısma ve Rehberlik Dergisi, 3(28), 113-128.
• Gladding, S. T. (2013). Psikolojik danışma: Kapsamlı bir meslek (N. Voltan Acar Çev. Ed.). Ankara: Nobel.
• Grant, L., Kinman, G. (2014). Emotional resilience in the helping professions and how it can be enhanced. Health and Social Care Education, 3(1), 23-34.
• Güloğlu, B., Karaırmak, Ö. (2010). Üniversite öğrencilerinde yalnızlığın yordayıcısı olarak benlik saygısı ve psikolojik sağlamlık. Ege Eğitim Dergisi, 11(2), 73-88.
• Güngörmüş, K., Okanlı, A., Kocabeyoğlu, T. (2015). Hemşirelik öğrencilerinin psikolojik dayanıklıkları ve etkileyen faktörler. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi, 6(1), 9-14.
• Hackney, H., Cormier, S. (2008). Psikolojik danışma ilke ve teknikleri. (T. Ergene, S. Aydemir Sevim Çev.) Ankara: Mentis.
• Howell, A. J., Digdon, N. L., Buro, K., Sheptycki, A. R. (2008). Relations among mindfulness, well-being, and sleep. Personality and Individual Differences, 45, 773-777.
• Hurtes, K. (1999). The development of a measure of resiliency in youth for recreation and other social services (Unpublished doctoral dissertation). Clemson, SC: Clemson University.
• Hurtes, K., Allen, L. (2001). Measuring resiliency in youth: the resiliency attitudes and skills profile. Therapeutic Recreation Journal, 35(4), 333-347.
• Hülsheger, U. R., Alberts, H. J., Feinholdt, A., Lang, J. W. (2013). Benefits of mindfulness at work: The role of mindfulness in emotion regulation, emotional exhaustion, and job satisfaction. Journal of Applied Psychology, 98(2), 310-325.
• İçel, S., Özkan, B. (2018). Sağlık yüksekokulu hemşirelik öğrencilerinin psikolojik dayanıklılıklarının incelenmesi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(73), 240-251.
• Kabat-Zinn, J. (2013). Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness. New York: Bantam Books Trade Paperbacks.
• Kadushin, A., Kadushin, G. (2016). Sosyal hizmette görüşme teknikleri. Ankara: Nika.
• Karahan, A., Kav, S. (2018). Hemşirelikte mesleki yetkinlik. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 5(2), 160-168.
• Karaırmak, Ö., Siviş-Çetinkaya, R. (2011). Benlik saygısının ve denetim odağının psikolojik sağlamlık üzerine etkisi: duyguların aracı rolü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(35), 30-43.
• Karasar, N. (2008). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel.
• Karataş, Z., Çakar, F. S. (2011). Self-esteem and hopelessness, and resiliency: an exploratory study of adolescents in Turkey. International Education Studies, 4(4), 84-91.
• Keye, M. D., Pidgeon, A. M. (2013). An investigation of the relationship between resilience, mindfulness, and academic self-efficacy. Open Journal of Social Sciences, 1(6), 1-4.
• Kılıç, Ş. D., Alver, B. (2017). Üniversite öğrencilerinin yalnızlık düzeyleri ve psikolojik dayanıklılıkları arasındaki ilişkilerin bazı değişkenlere göre incelenmesi. International Journal of Education Technology and Scientific Researche, (3), 116-147.
• Kim, D. H., Im, Y. J. (2014). Resilience as a protective factor for the behavioral problems in school aged children with atopic dermatitis. Journal of Child Health Care, 18(1), 47-56.
• Kline, R. B. (2011). Principles and practice of structural equation modeling (4th ed.). New York: The Guilford Press.
• Korkut-Owen, F., Demirbaş-Çelik, N., Doğan, T. (2017). Üniversite öğrencilerinde iyilik halinin yordayıcısı olarak psikolojik sağlamlık. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 16 (64 (Ek Sayı), 1461-1479.
• Lee, S., Kim, S., Young Choi, J. (2014). Coping and resilience of adolescents with congenital heart disease. The Journal of Cardiovascular Nursing, 29(4), 340-346.
• Mace, C. (2008). Mindfulness and mental health: Therapy, theory, and science. New York: Routledge.
• Mackenzie, C. S., Poulin, P. A., Seidman-Carlson, R. (2006). A brief mindfulness-based stress reduction intervention for nurses and nurse aides. Applied Nursing Research , 19, 105-109.
• Malkoç, A., Yalçın, İ. (2015). Üniversite öğrencilerinde psikolojik dayanıklılık, sosyal destek, başa çıkma ve iyi-oluş arasındaki ilişkiler. Turkish Psychological Counseling and Guidance Journal, 5(43), 35-43.
• Masten A. S. (2001). Resilience process in development. American Psychologist, 56(3), 227-238.
• Masten, A. S. (2014). Ordinary magic: Resilience in development. New York: The Guilford Press.
• McCann, C. M., Beddoe, E., McCormick, K., Huggard, P., Kedge, S., Adamson, C., Huggard, J. (2013). Resilience in the health professions: A review of recent literature. International Journal of Wellbeing, 3(1), 60-81.
• McGillivray, C. J., Pidgeon, A. M. (2015). Resilience attributes among university students: A comparative study of psychological distress, sleep disturbances and mindfulness. European Scientific Journal, 11(5), 33-48.
• Mcleod, J., Mcleod, J. (2015). Danışmanlık becerileri (M. Şahin Çev. Ed.). Ankara: Nobel.
• Oktan, V., Odacı, H., Berber Çelik, Ç. (2014). Psikolojik doğum sırasının psikolojik sağlamlığın yordanmasındaki rolünün incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(1), 14-152.
• Önder, F. C., Utkan, Ç. (2018). Bilinçli farkındalık ve algılanan stres ilişkisinde ruminasyon ve olumsuz duygu düzenlemenin aracı rolü. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(3), 1004-1019.
• Öz, F., Bahadır Yılmaz, E. (2009). Ruh sağlığının korunmasında önemli bir kavram: Psikolojik sağlamlık. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 16(3), 82-89.
• Öz, F., İnci, F., Bahadır Yılmaz, E. (2012). Hemşirelik öğrencilerinin ölüm kaygısı ile psikolojik sağlamlık düzeyleri ve aralarındaki ilişki. New Symposium Journal, 50(4), 229-236.
• Özer, E. (2016). Temel benlik değerlendirmesi, başa çıkma stratejileri ve psikolojik sağlamlık. Turkish Studies, 11(14), 587-606.
• Özer, E., Deniz, M. E. (2014). Üniversite öğrencilerinin psikolojik sağlamlık düzeylerinin duygusal zeka açısından incelenmesi. İlköğretim Online, 13(4), 1240-1248.
• Özyeşil, Z. (2011). Üniversite öğrencilerinin öz-anlayış düzeylerinin bilinçli farkındalık, kişilik özellikleri ve bazı değişkenler açısından incelenmesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Özyeşil, Z. (2018). Mindfulness: Şimdi ve burada. Ankara: Psikonet.
• Özyeşil, Z., Arslan, C., Kesici, Ş., Deniz, M. E. (2011). Bilinçli farkındalık ölçeğinin Türkçeye uyarlama çalışması. Eğitim ve Bilim, 36(160), 224-235.
• Pallant, J. (2015). SPSS kullanma kılavuzu. (S. Balcı, B. Ahi Çev.). Ankara: Nobel.
• Palma-García, M. D., Jacinto, L. G., Hombrados-Mendieta, I. (2018). Reciprocal relationship between resilience and professional skills: A longitudinal study with social work students. Journal of Social Work Education, 54(3), 532-542.
• Rossi, N. E., Bisconti, T. L., Bergeman, C. S. (2007). The role of dispositional resilience in regaining life satisfaction after the loss of a spouse. Death Studies, 31, 863-883.
• Sabancıoğulları, S., Doğan, S., Kelleci, M., Avcı, D. (2012). Hemşirelik son sınıf öğrencilerinin internlik programına ilişkin görüşlerinin belirlenmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 5(1), 16-22.
• Sarıçalı, M., Satıcı, S. A. (2017). Bilinçli farkındalık ile psikolojik kırılganlık ı̇lişkisinde utangaçlığın aracı rolü. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(1), 655-670.
• Siegel, R. D., Germer, C. K., Olendzki, A. (2009). Mindfulness: What is it? Where did it come from? F. Didonna (Ed.), Clinical handbook of mindfulness içinde (s. 17-36). New York: Springer.
• Skovhold, T. M. (2012). The counselor’s resilient self. Turkish Psychological Counseling and Guidance Journal, 4(38), 137-146.
• Şahin, G., Buzlu, S. (2017). Hemşirelik öğrencilerinde psikolojik sağlamlığın öz yeterlilik sosyal destek ve etkili baş etme ile ilişkisinde algılanan stresin aracı rolü. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 20(2), 122-136.
• Şahin-Taşğın, N. (2019). Sosyal hizmet süpervizyonu ve türkiye için öneriler. Toplum ve Sosyal Hizmet, 30(3), 1005-1032.
• Tavşancıl, E. (2002). Tutumların ölçülmesi ve SPSS ile veri analizi. Ankara: Nobel.
• Terzi, Ş. (2006). Kendini toparlama gücü ölçeği’nin uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3(26), 77-86.
• Terzi, Ş. (2008). Üniversite Öğrencilerinin psikolojik dayanıklılıkları ve algıladıkları sosyal destek arasındaki ilişki. Türk Psikolojik Danısma ve Rehberlik Dergisi, 3(29), 1-11.
• Thompson, N. (2016). Güç ve güçlendirme. (A. Ege, H. Albayrak, E. Beydili Gürbüz, N. Çalış, Çev.). Ankara: Nika.
• Tosevski, D. L., Milovancevic, M. P., Gajic, S. D. (2010). Personality and Psychopathology of university students. Current Opinion in Psychiatry, 52, 48-52.
• Ulusoy, H. (2007). Hemşirelikte klinik süpervizyon. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 9(1), 4-14.
• Uyan-Semerci, P., Müderrisoğlu, S., Karatay, A., Akkan, B. E., Kılıç, Z., Oy, B., Uran, Ş. (2012). Eşitsiz bir toplumda çocukluk. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Uz-Baş, A. (2018). Rehberlik ve psikolojik danışmanlık bölümü öğrencilerinin psikolojik iyi-oluş, psikolojik sağlamlık ve iletişim becerilerinin farklı bölümlerde öğrenim gören üniversite öğrencileriyle karşılaştırmalı olarak incelenmesi. International Journal of Social Secience, 66, 1-9.
• Ülev, E. (2014). Üniversite öğrencilerinde bilinçli farkındalık düzeyi ile stresle başa çıkma tarzının depresyon, kaygı ve stres belirtileriyle ilişkisi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Veselska, Z., Geckova, A. M., Orosova, O., Gajdosova, B., Van Dijk, J. P., Reijneveld, S. A. (2009). Self-esteem and resilience: The connection with risky behavior among adolescents. Addictive Behaviors, 34(3), 287-291.
• Wang, J. L., Zhang, D. J., Zimmerman, M. A. (2015). Resilience theory and its ımplications for Chinese adolescents. Psychological Reports: Disability & Trauma, 117(2), 354-375.
• Wang, Y., Xu, W., Luo, F. (2016). Emotional resilience mediates the relationship between mindfulness and emotion. Psychological Reports, 118(3), 725-736.
• Weinstein, N., Brown, K. W., Ryan, R. M. (2009). A multi-method examination of the effects of mindfulness on stress attribution, coping, and emotional well-being. Journal of Research in Personality, 43(3), 374-385.
• Yıkılmaz, M., Demir Güdül, M. (2015). Üniversite öğrencilerinde yaşamda anlam, bilinçli farkındalık, algılanan sosyoekonomik düzey ve yaşam doyumu arasındaki ilişkiler. Ege Eğitim Dergisi, 16(2), 297-315.
• Yıldız Akyol, E. (2015). Üniversite son sınıf öğrencilerinin farkındalıklarının yordayıcısı olarak tükenmişlik (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Yiğitbaş, Ç., Ağçay, B. Ç., Erdoğan, Y., Taş, Z., Hanbay-Özdemir, D., Gökçe, T., Çöpoğlu-Eren, Ü. (2018). Hemşirelik öğrencilerinde psikolojik dayanıklılık. Sağlık Akademisyenleri Dergisi, 5(3), 220-225.
• Yook, K., Lee, S. H., Ryu, M., Kim, K. H., Choi, T. K., Suh, S. Y., Kim Y.W., Kim B, Kim M.Y., Kim, M. J. (2008). Usefulness of mindfulness-based cognitive therapy for treating insomnia in patients with anxiety disorders: A pilot study. The Journal of nervous and mental disease, 196(6), 501-503.
• Young, M. E. (2019). Yardım sanatını öğrenme: Temel yardım becerileri ve teknikleri (F. Bacanlı, G. Yüksel, Çev. Ed.). Ankara: Pegem.
• Yükseköğretim Kurulu (1988). Eğitim Fakültesi Öğretmen Yetiştirme Lisans Programları (Eski Programlar): Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Lisans Programı. https://www.yok.gov.tr/kurumsal/idari-birimler/egitim-ogretim-dairesi/ogretmen-yetistirme adresinden 04.01.2020 tarihinden edinilmiştir.
• Zara, A., & İçöz, F. J. (2015). Türkiye’de Ruh sağlığı alanında travma mağdurlarıyla çalışanlarda ikincil travmatik stres. Klinik Psikiyatri, 18, 15-23.
• Zautra, A., Hall, J. S., Murray, K. (2010). Resilience: A new definition of health for people and communities. J. R. Reich, A. Zautra, J. S. Hall (Eds.), Handbook of adult resilience içinde (s. 3-30). New York: Guilford.
• Zeidan, F., Gordon, N. S., Merchant, J., Goolkasian, P. (2010). The effects of brief mindfulness meditation training on experimentally induced pain. The Journal of Pain, 11(3), 199-209.