TÜRKİYE’DE TRAVERTEN OLUŞUMU, YAYILIŞ ALANI VE KORUNMASI

Yıl 2011, Sayı: 23, 389 - 428, 27.09.2013

Selahattin Polat , Selahattin Polat

Öz

Traverten; kalsiyumbikarbonat Ca(HCO3) içeren soğuk ve sıcak su
kaynakları tarafından çökeltilen karbonatlı oluşumlardır. Türkiye’de zengin
olan traverten yatakları bulunmaktadır. Daha çok endüstriyel alanda, kireç ve
çimento imalında, yapıtaşı, hediyelik eşya yapımında hammadde olarak
kullanılır, suların çıktığı alanın jeolojik, jeomorfolojik, hidrografik ve biyolojik
şartlarına bağlı olarak teras, sırt, kanal, koni, baca, köprü gibi morfolojik
yapılar oluşturarak depolanırlar. Traverten birikim şekilleri olarak
nitelendirebileceğimiz bu hidrojeomorfolojik yapılar, ender bulunan tabi
oluşumlardır. Denizli-Pamukkale, Ağrı-Diyadin, Erzincan-Otlukbeli Gölü,
Erzurum-Hölenk, Van-Başkale, Hadim-Aksazak, Hadim-Yerköprü, Sındırgı-
Hisaralan, Cihanbeyli-Bolluk Gölü, Bolu-Akkale, Sivas-Sıcakçermik gibi birçok
yerde birer doğa harikası olan bu traverten birikim şekilleri bulunmaktadır.
Maalesef, Pamukkale travertenleri haricindeki alanlar koruma statüsüne sahip
değildir. Doğal ve beşeri kökenli tehditlerle karşı karşıyadır ve zarar
görmektedir. Bu nedenle, Türkiye’deki traverten alanları detaylı olarak etüt
edilmeli, morfolojik olarak estetik görünüme sahip, ekolojik ve turistik değeri
olan alanların koruma altına alınması sağlanmalıdır.
Bu yazıda, Türkiye’deki başlıca traverten sahaları ele alınmış, tahrip
şekilleri, sorunları ve korunmasına yönelik yapılması gereken çalışmalar
belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Traverten, traverten birikim şekilleri, doğa koruma, hidrojeomorfoloji, jeomorfoloji

Kaynakça

• Akkan, E., Tuncel, M., 1990, ‘Bilinmeyen Bir Doğal Anıt: Otlukbeli Gölü’, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Coğrafya Bilim ve Uygulama Kolu, C.1.S.2, 99-112, Ankara.
• Aksoy, N., Demirkıran, Z., Şimşek, C., 2009, ‘Sındırgı-Hisaralan (Balıkesir) Jeotermal Sahasının Jeokimyasal Özelliklerinin Değerlendirilmesi’, TMMOB Makine Müh. Odası, IX. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi ve Sergisi, Bildiriler, Jeotermal Enerji Semineri, 61-72, İzmir.
• Alagöz, C.A., 1943, Türkiye’de Karst Olayları Hakkında Bir Araştırma, Türk Coğrafya Kurumu Yay.No:1, Ankara.
• Altunel, E., Hancock, P.L.,1993, ‘Pamukkale Travertenleri Kaç Yaşında’, Tübitak, Bilim ve Teknik Dergisi, 308, 496-498, Ankara.
• Altunel, E., 1996, ‘Pamukkale Travertenlerinin Morfolojik Özellikleri, Yaşları ve Neotektonik Önemleri’, MTA Dergisi 118, Ankara.
• Altunel, E., 1997, ‘Pamukkale (Hierapolis) de Arkeologlar Tarafından Yanlış Yorumlanan Jeolojik Yapılar: Kendiliğinden Oluşan Kanal Travertenler ve Sırt Tipi Travertenler’, Jeoloji Mühendisliği, S. 49, 35-40, Ankara.
• Ardos, M., 1992, Türkiye’de Kuaterner Jeomorfolojisi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay. No:3737, İstanbul. Atabey, E., 2003, Tufa ve Travertenler, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları:75, Ankara.
• Atalay, İ., 1973, ‘Toros Dağlarında Karstlaşma ve Toprak Teşekkülü Üzerine Bazı Araştırmalar’, Jeomorfoloji Dergisi, 5, 135-152, Ankara.
• Atalay, İ., 1982, Türkiye Jeomorfolojisine Giriş, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Yayınları No:9, İzmir.
• Atalay, İ., 1988, ‘Toros Dağlarında Karstlaşma ve Karstik Alanların Ekolojisi’, Jeomorfoloji Dergisi, 16, 1-8, Ankara.
• Atiker, M., 1991, ‘Koruyamadığımız Doğal Anıtlar’, Tübitak, Bilim ve Teknik Dergisi, Haziran 1991, 32-35, Ankara.
• Atiker, M., 1992, Sivas-Sıcakçermik yöresinin jeomorfolojisi, İstanbul Üniv. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, yayımlanmamış, doktora tezi, İstanbul.
• Atiker, M., 1996, ‘Pamukkale’, İlgi, 85, 12-19, İstanbul.
• Ayaz, E., Gökçe, A., 1998,‘Sivas Kuzeybatısındaki Sıcak Çermik, Sarıkaya ve Uyuz Çermik Traverten Yataklarının Jeolojisi ve Oluşumu’, Cumhuriyet Üniversitesi Müh. Fak. Dergisi, Seri A-Yerbilimleri C.15, S.1, 1-12, Sivas.
• Ayaz, E., 2002a, ‘Travertenlerde Gözlenen Morfolojik Yapılar ve Tabiat Varlığı Olarak Önemleri’, Cumhuriyet Üniversitesi Müh. Fak. Dergisi Seri A-Yerbilimleri C.19, S.2, 123-134, Sivas.
• Ayaz, E., 2002b, ‘Travertenlerin Değerlendirilmesinde Yapılması Gerekli İncelemeler ve Kullanım Yeri Seçimi’, Cumhuriyet Üniversitesi Müh. Fak.Dergisi Seri A-Yerbilimleri C.19, S.1, 11-20, Sivas.
• Aygen, T., 1986, ‘Pamukkale ve Hierapolis’, İlgi, 45, 15-21, İstanbul.
• Ayvaz, M.E., Şahin, M., Kavak, N.S., Su, G., Akıllı, N., 2006, Sivas İlinin Maden Potansiyeli, MTA Orta Anadolu 1.Bölge Müdürlüğü, Sivas İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği, Sivas.
• Başkan, M.E.-1988, ‘Hadim-Yerköprü (Konya) Karasu Kaynağının Hidrojeolojisi’, Selçuk Üniversitesi Müh. Fak. Dergisi, S.1, 52-68, Konya.
• Bayarı, C.S., 2002, ‘A Rare Landform :Yerköprü Travertine Bridges in the Taurids Karst Range’, Turkey. Earth Surface Processes and Landforms, V. 27, Issue 6, 577-590.
• Bekişoğlu, Ş., Özel, N., 2002, Güneydoğu Anadolu Bölgesi Termal Su Kaynaklarının Seracılık ve Termal Turizmde Değerlendirilmesi, ÇEŞAV Yayın No.1, Şanlıurfa.
• Blumenthal, Mr.M., 1991, ‘Eskipazar Transversal Dağlarının Jeolojisi ve Maden Suyu Membaları II Kısım’, MTA Enstitüsü Mecmuası, 4/25, 550-593, Ankara.
• Canik, B., 1978, ‘Denizli, Pamukkale sıcak su kaynaklarının sorunları’, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, S.5, 29-33, Ankara.
• Canik, B., 1988, ‘Bozdağ-Yapalı Toprakkale dolayındaki (Cihanbeyli) sıcak ve mineralli sular ve oluşukları’. Ulusal I.Hidrojeoloji Simpozyumu Bildirileri Ankara Üniv. Fen Fak. Jeoloji Müh. Böl., 111-123, Ankara
• Cihan, M., Koçyiğit, A.2000, ‘Sandıklı (Afyon) Grabeninin Neotektonik Özellikleri’, Batı Anadolu’nun Depremselliği Sempozyumu Bad Sem 2000, 166-174, İzmir.
• Çakır, Z., 1999, ‘Along-strike Discontinulty of Active Normal Faults and Its Influence on Quaternary Travertine Deposition; Examples From Western Turkey’, Tubitak, Tr.J. of Earth Sciences, 8, 67-80, Ankara.
• Çiçek, İ., 2001, ‘Mut ve yakın çevresinin jeomorfolojisi’, Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi, C.11, S.2, 1-20, Elazığ
• Chafetz, H.S., Folk, R.L., 1984, ‘Travertines: Depositional Morphology and the Bacterially Constructed Constituents’, Journal Of Sedimentary Petrology, 54, 289-316.
• Darkot, B., Erinç, S., 1951, ‘Aksu batısında Antalya traverten taraçaları’, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 2, 53-65, İstanbul.
• Demirkıran, Z., Çalapkulu, F., 2001, ‘Kaklık-Kocabaş (Denizli) travertenlerinin litolojik, morfolojik özellikleri ve Sınıflaması’, III.Mermer Sempozyumu (Mersem’2001) Bildiriler Kitabı, 17-31, Afyon.
• Dipova, N., Yıldırım, M., 2005, ‘Antalya Tufa Platolarının Oluşumu ve Jeomorfolojik Özellikleri’, Jeoloji Mühendisliği Dergisi 29 (2), 53-69, Ankara.
• Doğaner, S., 1985, ‘Turizmde Doğanın Önemi ve Türkiye’de Doğayı Koruma Çalışmaları’, Bülten, İstanbul Üniv. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, C.2, 2, 117-124, İstanbul.
• Doğaner, S., 1996, ‘Anadolu’nun Coğrafi Mirası Pamukkale’, Türk Coğrafya Dergisi, 31, 7-38, İstanbul.
• Efe, R., Atalay, İ., Soykan, A., Cürebal, İ., Sarı, C., 2008, The Formation of Antalya Travertine Deposit and Karstic Ground Water Systems, , In: Efe, Cravins, Ozturk, Atalay (Eds). Nature Environment and Culture in the Mediterranean Region.Part I. Chapters Six, pp.93-108, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle, UK.
• Erinç, S., 1960a, ‘Konya Bölümünde ve İç Toros Sıralarında Karst Şekilleri Üzerine Müşahedeler’, Türk Coğrafya Dergisi, 20, 83-106, İstanbul.
• Erinç, S., 1971, Jeomorfoloji II, İstanbul Üniv. Yay. No:1628, Coğrafya Enstitüsü Yay. No:23, İstanbul.
• Erol, O., 1967-1968, ‘Cihanbeyli Güneyinde, Bolluk Gölü Çevresindeki Traverten Konileri’, Türk Coğrafya Dergisi, 24-25, 63-96, Ankara.
• Erol, O., 1969, Tuz Gölü Havzasının Jeolojisi ve Jeomorfolojisi, TÜBİTAK, yayımlanmamış rapor, Ankara.
• Erol, O., 1993, Hydrogeological Processes in Karst Terranes (Proccedings of the Antalya Symposium and Field Seminar, October 1990, IAHS Publs.n.207, 53-64.
• Ford, T.D. and H.M.Pedley, 1996, A Review of Tufa and Travertines Deposits of World. Earth Sciences Reviews, V.41, 117-175.
• Göçmez, G., 1997, Aksaray Sıcak ve Mineralli Su Kaynaklarının Hidrojeolojik İncelemesi, Aksaray Valiliği, Yeni Aksaray Ofset Tesisleri, Aksaray.
• Guo, L., Riding, R., 1994, ‘Origin and Diagenesisi of Quaternary Travertine Shrub Fabrics, Rapolano Terme, Central Italy’, Sedimentology 41, 499-520.
• Güney, E., 2004, Türkiye Çevre Sorunları, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
• Hafeli, Ch.J., 1966, ‘Hisaralan (Batı Anadolu) Ilıcaları Bölgesinde Yapılan Jeolojik ve Hidrolojik Etüdler’, MTA Dergisi, S.67, 110-117, Ankara.
• Hammer, Q., Jamtveit, B., 2007, ‘The Dynamics of Travertine Dams’, Earth and Planetary Science Letters, Volume 256, Issues 1-2, 258-263.
• Hancock, P.L., Charmers, R.M.L, Altunel, E., Çakır, Z., 1999, ‘Travitonics: Using Travertines in Active Fault Studies’, Journal Of Structural Geology, 21, 903-916.
• Heimann, A., Sass, E, 1989, Travertines in the Northern Hula Valley, Israel, Sedimentology 36, 95-108.
• İça, M., 1978, ‘Uşak İli Kaplıcalarının Hidrojeoloji Raporu’, Uşak İli Halk Eğitim Dergisi, C.1, S.1, Ankara.
• İnan, N., 1985, ‘Antalya travertenlerinin oluşumu ve özellikleri’, Jeoloji Mühendisleri Dergisi, C.24, 31-37, Ankara.
• İzbırak, R., 1949, ‘Bünyan Çevresinde Jeomorfoloji Gözlemleri ve Bünyan Kasabası’, Ankara Üniv. DTCF Dergisi, C.VII, S.2, 387-413, Ankara.
• Kaçaroğlu, F., 1997, ‘Karstik Alanlarda Yeraltısuyu Kirliliği, Korunması ve Korunma Zonlarının Belirlenmesi’, Hacettepe Üniv. Çevre Bilimleri, S.4, 37-49, Ankara.
• Karabacak, V., 2007, ‘Ihlara Vadisi (Orta Anadolu) Travertenlerinin Genel Özellikleri ve Kabuksal Deformasyon Açısından Önemleri’, Eskişehir Osman Gazi Üniv. Müh. Fak. Derg., C.XX, No 2, 65-82, Eskişehir.
• Koşun; E., Sarıgül, A., Varol, B., 2005, ‘Antalya Tufalarının Litofasiyes Özellikleri’, MTA Dergisi, 130, 57-70, Ankara.
• Koşun, E., Sarıgül, A., 2005, ‘Sedimentological Investigation of Antalya Tufas’, Proceedings of 1 st İnternational Symposium on Travertine, Editorial Board:M.Özkul, S.Yağız, B.Jones, s.51, Denizli.
• Mesci, B.L., Gürsoy, H., Tatar, O., 2008, ‘The Evolution of Travertine Masses in The Sivas Area (Central Turkey) and Their Relationships to Active Tectonics’, Turkish Journal of Earth Sciences (turkish J. Earth Sci.).Vol.17.219-240, Ankara.
• Nazik, L., 1986, ‘Beyşehir Gölü yakın güneyi karst jeomorfolojisi ve karstik parametrelerin incelenmesi’, Jeomorfoloji Dergisi 14, 65-77, Ankara.
• Nazik, L., 2008, Mağaraların Araştırılma, Koruma ve Kullanım İlkeleri, MTA Gen. Müd., Yerbilimleri ve Kültür Serisi-2, Ankara. Özgüç, N., 1984, Turizm Coğrafyası, İstanbul Üniv. Yayınları no:3267, Edebiyat Fakültesi yayınları no:3203, İstanbul.
• Özkul, M., Alçiçek, M.C., Heybeli, H., Semiz, B., Erten, H., 2001, ‘Denizli Sıcak Su Travertenlerinin Depolanma Özellikleri ve Mermercilik Açısından Değerlendirilmesi’, Türkiye III. Mermer Sempozyumu (Mersem’2001) Bildiriler Kitabı, 57- 72, Afyon.
• Özkul, M., 2005, ‘Travertine Deposits of Denizli Extensional Basin in Western Turkey: A General Review’, Proceedings of 1 st İnternational Symposium on Travertine, Editorial Board:M.Özkul, S.Yağız, B.Jones,18-24, Denizli.
• Öztürk, B., 2008, ‘Türkiye Ekoturizminde Mağaraların Önemi’, Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu 2008 (Prof.Dr.Mehmet Ardos anısına), UJS 08 Bildiriler (editör.A.E.Erginal), Ankara.
• Pasvanoglu, S., Canik, B., 2003, Hydrogeochemical study of the resadiye (Tokat) geothermal field, Turkey, International Geothermal Conference, ReykjavikSession 4, 21-28.
• Pedley, H.M., 1990, ‘Classification and Environment Models of Cool Freshwater Tufas’, Sedimentary Geology, 68, 143-154, Amsterdam.
• Pekcan, N., 1995, Karst Jeomorfolojisi, Filiz Kitapevi, İstanbul.
• Pentecost, A., 1995, ‘The Quaternary Travertine Deposites of Europe and Asia Minor’, Quaternary Science Reviews, Vol.14, 1005- 1028.
• Pentecost, A., Peterken, G.F., Viles, H.V., 2000, ‘The Travertine Dams of Slade Brook, Gloucershire: Their Formation and Conservation’, Geology Today, Blackwell Sciences, JanuaryFebruary.
• Polat, S., 2003, Karasu Havzasının Hidrojeomorfolojik Etüdü, Marmara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul.
• Sayhan, H., 2005, ‘Aktif Fay Hatları Boyunca Gelişen Traverten Konilerine Kırşehir’den Bir Örnek’, Gazi Üniv. Kırşehir Eğitim Fak. Dergisi C.6, S.2, 115-132.
• Selçuk Biricik, A., 1978, ‘Konya Ereğlisi Akhüyük Travertenleri ve Kükürtlü Suları’, Jeomorfoloji Dergisi, S.7, 55-61, Ankara.
• Selçuk Biricik, A., 1982, Beyşehir Gölü Havzasının Strüktüral ve Jeomorfolojik Etüdü, İstanbul Üniv. Yay.No.2867, Coğrafya Enstitüsü Yay. No.119, İstanbul.
• Selçuk Biricik, A., Pınar, A., Buldur, A., 1999, ‘Yerköprü Doğusunda Aktüel Travertenler (Hadim-Konya): Aksazak Travertenleri’, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.4, 399-408, Konya.
• Selçuk Biricik, A., 2009, Fiziki Coğrafya-Jeomorfoloji ile Hidrolojinin Temel Prensipleri ve Araştırma Yöntemleri, Cild-I, Bayrak Matbaası, İstanbul.
• Sür, A., 1994, ‘Karstik Yerşekilleri ve Türkiye’den Örnekler’, Ankara Üniv. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.3, 1-28, Ankara.
• Şimşek, Ş., 1991, ‘Termal Suların Oluşturduğu Doğal Anıtlar ve Çevre Korunmasının Hidrolojik ve Balneolojik Açıdan Önemi’, II. Ulusal Balneoloji ve Tıbbi Biyometeoroloji Kongresi, Bildiri Özetleri, 11.
• Tekin, E., Ayyıldız, T., 2001, ‘Sıcakçermik jeotermal alanındaki (Sivas KB, Türkiye) güncel traverten çökellerinin petrografik özellikleri’, Türkiye Jeoloji Bülteni, C.44, S.1, 1-14, Ankara.
• Temiz, U., Gökten, E., Eikenberg, J., 2005, ‘The Age of Kırşehir Travertines Their Tectonic Implication’, Proceedings of 1 st İnternational Symposium on Travertine, Editorial Board:M.Özkul, S.Yağız, B.Jones,128-132, Denizli.
• Türkmen, İ., Kerey, İ.E., 1995, ‘Yukarı Kızılırmak Havzasının Oluşumu ve Kızılırmak Nehrinin Evrimi, Türkiye’, Tübitak, Tr.J.of Earth Sciences 4, 27-34, Ankara.
• Üşenmez, Ş., 1985, Mühendisler İçin Jeoloji (Ders notları), Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Yalçın, A., Özçelik, M., 2004, ‘Kurna Deresi (Burdur) Travertenlerinin Fiziko-Mekanik Özellikleri ve Yapı Taşı Olarak Kullanabilirlikleri’, Kayamek 2004-VII. Bölgesel Kaya Mekaniği Sempozyumu, Sivas.
• Yalçınlar, İ., 1969, Strüktüral Morfoloji Cilt II (genişletilmiş 2.baskı), İstanbul Üniv. Coğrafya Enstitüsü Yay.29, İstanbul.
• Yanık, G., Esenli, F., Selim, H.H., 2005, ‘An Example of the FissureIdge Type Travertine Occurrences: the Cambazlı Travertine, Turgutlu, West Anatolia’, Proceedings of 1 st İnternational Symposium on Travertine, Editorial Board:M.Özkul, S.Yağız, B.Jones,, s.149-153, Denizli.
• Yüzer, E., Angı, S, 2005, ‘Natural Stone Sector In Turkey Special Attention to Turkish Travertine’, Proceedings of 1 st İnternational Symposium on Travertine, Editorial Board: M.Özkul, S.Yağız, B.Jones, 3-13, Denizli.
• Zaman, M., Polat, S., Özdemir, M., 2000, ‘Diyadin Kaplıcaları’, Doğu Coğrafya Dergisi, S.4, 349-378, Erzurum.
• Zeybek, H.İ., 2003, ‘Akdağ’ın (Tokat) Doğal Ortam Özellikleri ve Turizm Potansiyeli’, Doğu Coğrafya Dergisi, S.9, 117-142, Konya.