The Philosophical Crisis of Human Rights: An Islamic Approach

Year 2020, Volume: 58 Issue: 58, 25 - 67, 26.06.2020

Asım Cüneyd Köksal

https://doi.org/10.15370/maruifd.758383

Cited By: 3

Abstract

Abū Zayd al-Dabūsī (d. 430/1039), one of the leading figures in Hanafite uṣūl al-fiqh, is the first who mentioned the basic and inalienable human rights in the history of jurisprudence. Al-Dabūsī, was the first scholar to introduce the concept of “ahliyya” i.e. the legal and moral capacity of men, as an important issue of uṣūl al-fiqh (the philosophy and methodology of Islamic jurisprudence), as well, he was the first to divide the ahliyya into two categories. This distinction was widely accepted in the Hanafi tradition after him. This tradition acknowledged that the “dhimma”, that is, the legal personality in the modern sense, is the basis of the ahliyyat al-wujub, but unlike modern approaches, they have established a firm relationship between the legal/moral capacity of men end the duties of human beings towards the Supreme Creator. Al-Dabūsī determined the reason/intellect as the principle of understanding the divine speech, and he identified the dhimma as the basis for a person to be under legal and moral obligations. After that he stated that human beings are equipped with three basic and inalienable rights, namely ‘iṣma (immunity of life and property), liberty and property, in order for reason and dhimma to function. Just as reason and dhimma were bestowed on the human being by God, these three basic rights were also bestowed by Him so that man can fulfill his duty towards humanity. Thus, the theory of basic and inalienable rights was expressed for the first time in world history by the Islamic-Hanafi legal theory.
The Latin phrase ius naturale covers both “natural law” –which has an ancient history- and “natural rights” in Western legal history. While objective natural rights/classical natural law tradition is centered on duty and obligation, the concept of subjective natural rights/ modern natural law is based on the idea of individual freedom and the sovereignty of the individual. The classical understanding of natural law goes hand in hand with the idea of order of things and the teleological conception of universe. Thus, the universe becomes a purposeful and moral order with all its elements. While some authors argue that modern natural rights are a continuation of classical natural law, others believe that the conception of modern natural rights represents a break with natural law. According to Leo Strauss, this transformation that started with Hobbes and Locke is a fundamental one that requires us to see the two as different doctrines. While Michel Villey started the modern understanding of subjective natural rights with William of Ockham, Brian Tierney started her origins with the works of canon lawyers, who lived during the 12th and 13th centuries, well before William. However, no researcher has established a link between subjective natural rights and the three fundamental rights of al-Dabūsī, who died in the first half of the 11th century.
There are approaches that admit the conception of natural human rights is a Western invention, and seek the origins of this understanding in the thought of the 12th and the 13th century medieval Christian law. However, there are also approaches that although admitting that the concept of natural human rights originates from the West, argue that this conception is a modern invention. In the criticism towards the subject-centered conception of modernity, this idea emerges, and in this approach, the understanding of natural human rights is seen as an unacceptable idea as it is perceived as an integral element of subjective individualism. Since rights can only be an issue for individuals who can be conceived as independent individuals, socialist and communitarian thoughts have also seen the natural human rights thought as a characteristic element of liberalism and rejected them. Duties, not rights, are essential for such approaches. Legal positivists, on the other hand, undermined the concept of rights on the grounds that it was loaded with metaphysics.
Three basic rights expressed by John Locke (d. 1704) in the Western thought which were the same as the list of al-Dabūsī became in time the core notion of the modern understanding of human rights. John Locke says that in the state of nature before the occurrence of political society, every person has the right to life, liberty and property, equally and inalienably.
It seems that the legal-moral capacity (ahliyya) and natural rights theory, which al-Dabūsī expressed for the first time, and which later became the common understanding of Hanafis, was partially secularized and adapted by Locke into his own understanding of liberal rights, whether directly by him or indirectly through medieval lawyers. After him this conception was completely secularized and formed the core of the basic understanding of human rights we know today. Since social and political life is essential in Muslim societies, there is no need for an imaginative state of nature (status naturae) conceived by thinkers such as Hobbes and Locke.
The idea of natural rights inspired the great revolutions in the 18th century. In the American Declaration of Independence of 1776, it is stated that all people are created equally and given some inalienable rights by God. In the French Declaration of Human and Citizens’ Rights (Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen), thirteen years after this date, the natural rights understanding is accepted as a clear truth in itself, but no reference are made again to the source of these rights, that is, God. The idea of natural rights fell into disarray in the 19th century due to the dominance of legal positivism, but returned to the agenda of Western legal and political thought in the 20th century due to actual necessities that emerged from the two world wars. Still, there is no longer a metaphysical ground on which natural rights are based, so today, natural human rights are in a philosophical crisis of origin.

Keywords

Human rights, natural law, natural rights, state of nature, liberty, property, ‘iṣma (immunity of life and property)

İnsan Haklarının Felsefi Krizi: İslâmî Bir Perspektif

Abstract

Hanefî usûlünün kurucu isimlerinden Ebû Zeyd ed-Debûsî (ö. 430/1039), dünya hukuk tarihinde ilk defa temel ve devredilemez insan haklarından bahseden hukukçudur. İnsanın hukuki ve ahlâkî kapasitesini “ehliyet” başlığı altında fıkıh usûlünün önemli bir bahsi hâline getiren Debûsî olduğu gibi, ehliyeti ilk defa “vücub ehliyeti” ve “edâ ehliyeti” şeklinde iki kategoriye ayıran da kendisidir. Bu ayrım kendisinden sonra Hanefî geleneğinde yaygın bir kabul görmüştür. Bu gelenek vücub ehliyetinin zemininde “zimmet”in, yani modern anlamıyla hukuki kişiliğin bulunduğunu kabul etmiş ve fakat modern yaklaşımlardan farklı olarak ehliyet ve zimmeti “emanet” ile, yani Yüce Yaratıcı’ya gönüllü kulluk edebilme sorumluluk ve kabiliyetiyle ve insanoğlunun ezelde Yüce Allah ile yaptığı “İlk Sözleşme” ile irtibatlandırmıştır. Debûsî ilâhî hitabı anlamanın ilkesi olarak aklı, kişinin hukuki ve ahlâkî yükümlülükler altına girmesinin zemini olarak da zimmeti tespit ettikten sonra, akıl ve zimmetin işlev görebilmesi için insanın üç temel ve devredilemez hak ile, yani ismet, hürriyet ve mâlikiyet ile donatıldığını ifade etmiştir. Akıl ve zimmet insana Allah tarafından verili olduğu gibi, bu üç temel hak da O’nun tarafından ve emaneti yüklenen insanın insanlık vazifesini yerine getirebilmesi için bahşedilmiştir. Böylelikle temel ve devredilemez haklar teorisi dünya tarihinde ilk defa İslâm-Hanefî hukuk teorisi içerisinde dile getirilmiş olmaktadır.
Batı’da ius naturale ibaresi hem kadîm bir tarihe sahip olan “doğal hukuk”, hem de “doğal haklar”ı kapsar. Objektif doğal hak/klasik doğal hukuk geleneği ödev ve yükümlülük merkezliyken, sübjektif doğal hak/modern doğal hukuk anlayışı bireysel özgürlük ve bireyin egemenliği fikri üzerinde temellenmektedir. Klasik doğal hukuk anlayışı, şeylerin düzeni ve amaçlılık (her varlığın kendisine mahsus bir amaca yönelmişliği) fikirleriyle elele yürür. Böylece kâinat bütün unsurlarıyla amaçlı ve ahlâkî bir düzen olmuş olur. Bazı müellifler modern doğal hakların, klasik doğal hukukun bir devamı olduğunu savunurken, bazıları ise modern doğal haklar anlayışının doğal hukuktan bir kopuşu temsil ettiği kanaatindedir. Leo Strauss’a göre Hobbes ve Locke ile başlayan bu dönüşüm, ikisini farklı doktrinler olarak görmemizi gerektiren esasa ilişkin bir dönüşümdür. Michel Villey modern sübjektif doğal hak anlayışını Ockhamlı William ile başlatırken, Brian Tierney söz konusu anlayışının kökenlerini William’dan epeyce önce, 12. ve 13. yüzyılda yaşayan kanon (kilise hukuku) hukukçularının çalışmalarıyla başlatır. Fakat hiçbir araştırmacı, sübjektif doğal haklar ile 11. yüzyılın ilk yarısında vefat eden Debûsî’nin üç temel hakkı arasında bir bağlantı kurmamıştır.
Doğal insan hakları anlayışının Batı’ya mahsus bir icat olduğunu söyleyen ve bu anlayışın kökenlerini en erken 12 ve 13. yüzyıl Orta Çağ Hristiyan hukuk düşüncesinde bulan yaklaşımların yanısıra, doğal insan hakları anlayışının yine Batı icadı olduğunu kabul etmekle birlikte bu anlayışın aynı zamanda modern bir icat olduğunu savunanlar da vardır. Modernitenin özne merkezli kavrayışına yönelik eleştirilerde bu düşünce ortaya çıkar ve bu yaklaşımda doğal insan hakları anlayışı, öznel bireyciliğin ayrılmaz bir unsuru olarak kavrandığı için kabul edilmeyen bir fikir olarak görülür. Haklar ancak bağımsız birer birey olarak kavranabilen fertler için söz konusu olabileceğine göre, toplumu esas alan sosyalist ve komüniteryan düşünceler de doğal insan hakları düşüncesini liberalizmin karakteristik bir unsuru olarak görüp reddetmişlerdir. Böyle yaklaşımlar için haklar değil vazifeler esastır. Hukuki pozitivistler ise hak kavramını, metafizik yüklü olduğu gerekçesiyle devre dışı bırakmışlardır.
Batı düşüncesinde John Locke’un (ö. 1704) ifade ettiği ve Debûsî’nin listesiyle aynı olan üç temel hak, zamanla modern insan hakları anlayışının çekirdek fikrini oluşturmuştur. John Locke, siyasî toplumun meydana gelmesinden önceki doğa durumunda her insanın hayat, hürriyet ve mülkiyet haklarına eşit olarak ve ellerinden alınamaz bir biçimde sahip olduklarını ifade eder. Öyle anlaşılıyor ki ilk defa Debûsî’nin dile getirdiği ve sonradan Hanefîlerin müşterek anlayışı hâline gelen ehliyet ve doğal haklar teorisi Locke tarafından -doğrudan veya Orta Çağ hukukçuları aracılığıyla dolaylı olarak- kendi liberal haklar anlayışı içerisine kısmen sekülerize edilmek suretiyle adapte edilmiş, sonrasında ise bu anlayış daha da sekülerleştirilerek (Tanrı ile alâkası tamamen kesilerek) bugün bildiğimiz temel insan hakları anlayışının nüvesini oluşturmuştur. Müslüman toplumlarda toplumsal ve siyâsî hayat esas olduğu için, Hobbes ve Locke gibi düşünürlerin tasavvur ettiği türden muhayyel bir doğal durum (tabiat hâli: status naturae) anlayışına ihtiyaç duyulmamıştır.
Doğal insan hakları düşüncesi 18. yüzyıldaki büyük devrimlere ilham kaynağı olmuştur. 1776 tarihli Amerikan Bağımsızlık Bildirisi’nde (Declaration of Independence) Bütün insanların eşit yaratıldıkları ve Tanrı tarafından kendilerine devredilemez bazı haklar verildiği ifade edilir. Bu tarihten 13 yıl sonra, Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nde (Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen) ise doğal haklar anlayışı kendinde apaçık bir hakikat imiş gibi kabul edilmekle birlikte bu hakların kaynağına, yani Tanrı’ya herhangi bir atıf yapılmaz.
Doğal insan hakları anlayışı 19. yüzyılda hukuki pozitivizmin hâkimiyeti nedeniyle metafizik bir bakiye olarak görüldüğü için gözden düşmüş, 20. yüzyılın ilk yarısında ise, iki dünya savaşının oluşturduğu fiilî zorunluluklar sebebiyle tekrar Batı hukuk ve siyaset düşüncesinin gündemine girmiştir. Fakat artık doğal hakların dayandığı metafizik zemin kalmamıştır, bu sebeple günümüzde doğal insan hakları felsefî açıdan bir köken krizi içindedir.

Keywords

İnsan hakları, doğal hukuk, doğal haklar, doğal durum, hürriyet, mülkiyet, ismet

References

• Ağaoğulları, Mehmet Ali – Filiz Zabcı – Reyda Ergün. Kral-Devletten Ulus-Devlete. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2009.
• Aktan, Hamza. “İhrâz.” DİA. XXI, 542-4.
• Aravamudan, Srinivas. Enlightenment Orientalism. Chicago: The University of Chicago Press, 2012.
• Arendt, Hannah. Totalitarizmin Kaynakları 2: Emperyalizm (trc. Bahadır Sina Şener). İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• el-Bâbertî, Ekmelüddin Muhammed b. Mahmud, et-Takrîr li-Usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî (nşr. Abdüsselâm Subhi Hâmid). I-VIII, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2005.
• Bardakoğlu, Ali. “İstîlâ.” DİA. XXIII, 359-361.
• Beitz, Charles R.. The Idea of Human Rights. Oxford University Press: New York, 2009.
• Bentley, Jerry. “Europeanization of the World or Globalization of Europe?.” From the Renaissance to the Modern World: A Tribute to John M. Headley (ed. Peter Iver Kaufman Basel), Switzerland: MDPI Books, 2012.
• Bernasconi, Robert. Irk Kavramını Kim İcat Etti? (haz. Zeynep Direk). İstanbul: Metis Yayınları, 2011.
• Beysan, Nazime. Hak Kavramının Hukuk Felsefesi Açısından Analizi. İstanbul: XII Levha Yayıncılık, 2015.
• Birsin, Mehmet. İslâm Hukukunda İnsan Hakları Kuramı. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Brennan, Jason. Liberteryenizm (trc. Atilla Yayla). Ankara: Liberte Yayınları, 2015.
• el-Buharî, Abdülaziz. Keşfü’l-Esrar (nşr. Muhammed el-Mu’tasım Billah el-Bağdâdî). I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• Büyük Haydar Efendi. Usûl-i Fıkh Dersleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1326.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille (nşr. Halil Muhyiddin el-Meys). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Del Vecchio, Giorgio. Hukuk Felsefesi Dersleri (trc. Sahir Erman). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1952.
• Donnelly, Jack. Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları (trc. Mustafa Erdoğan – Levent Korkut). Ankara: Yetkin Yayınları, 1995.
• Douzinas, Costas. İnsan Hakları ve İmparatorluk: Kozmopolitanizmin Siyasal Felsefesi (trc. Kasım Akbaş – Rabia Sağlam). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Duguit, Léon. Hak Kavramı ve Devletin Dönüşümü Üzerine Üç Konferans (trc. Edip Serdengeçti; haz. Emre Partalcı). İstanbul: Pinhan Yayınları, 2019.
• Evans, Tony. The Politics of Human Rights: A Global Perspective. Londra: Pluto Press, 2001.
• Feldman, Fred. Etik Nedir? (trc. Ferit Burak Aydar). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2013.
• el-Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyi‘. I-II. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1289.
• Ferry, Luc&Alain Renault. Siyaset Felsefesi (trc. Ertuğrul Cenk Gürcan – Murat Erşen). İstanbul: Dergah Yayınları, 2015.
• Galtung, Johan. İnsan Hakları: Başka Bir Açıdan Bakış (trc. Müge Sözen). İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
• Gardet, Louis. Müslüman Site: Toplumsal ve Siyasal Hayat (trc. Ahmet Arslan). İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Güriz, Adnan. Hukuk Felsefesi. Ankara: Siyasal Kitabevi, 1999.
• Hacak, Hasan. İslâm Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi (doktora tezi, 2000). Marmara Üniversitesi SBE.
• ----------. “İslâm Hukuk Düşüncesinde Özel Mülkiyet Anlayışı.” M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2005, sy. 29, s. 99-120.
• Hallaq, Wael B.. The Impossible State: Islam, Politics, and Modernity’s Moral Predicament, New York: Columbia University Press, 2013. Türkçe tercümesi: İmkânsız Devlet (trc. Aziz Hikmet). İstanbul: Babil Kitap, 2019.
• Harrison, John – Peter Laslett. The Library of John Locke. Oxford: Oxford University Press, 1971.
• Hart, H. L. A.. “Doğal Haklar Var mı?” (trc. Oğuzhan Bekir Keskin). H.L.A Hart ve Hukuk-Ahlak Ayrımı (ed. Sercan Gürler). İstanbul: Tekin Yayınevi, 2015, s. 217-237.
• Ignatieff, Michael. Human Rights as Politics and Idolatry (ed. Amy Gutmann). Princeton N.J.: Princeton University Press, 2001.
• Işıktaç, Yasemin. Hukuk Felsefesi. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2015.
• İbn Emîr el-Hâc. et-Takrîr ve’t-Tahbîr (nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer). I-III, Beyrut, 1999.
• İbn Sina. Kitâbü’ş-Şifâ: Metafizik (el-İlâhiyyât) (trc. Ekrem Demirli – Ömer Türker). I-II, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• el-İsfahânî, Râgıb. Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân (nşr. Safvân Adnan Dâvudî). Dımaşk – Beyrut: Dâru’l-Kalem – Dâru’ş-Şâmiyye, 1997.
• Johansen, Baber. “Der ʻIsma-Begriff im Hanafitischen Recht.” Contingency in a Sacred Law: Legal and Ethical Norms in the Muslim Fiqh. Leiden: Brill, 1999, s. 238-262.
• ----------. “Secular and Religious Elements in Hanafite Law.” Contingency in a Sacred Law: Legal and Ethical Norms in the Muslim Fiqh. Leiden: Brill, 1999, s. 189-218.
• Kadri, Hüseyin Kazım. İnsan Hakları Beyannamesi’nin İslâm Hukukuna Göre İzahı. İstanbul: Sinan Matbaası, 1949.
• el-Kâsânî, Alâüddin Ebu Bekir b. Mes‘Ûd. Bedâyi‘u’s-Sanâyi‘ fî Tertîbi’ş-Şerâyiʻ. I-VII. Kahire: Matbaatü’l-Cemâliyyeti’l-Âmire, 1910.
• Kelsen, Hans. Saf Hukuk Kuramı (trc. Ertuğrul Uzun). İstanbul: Nora Kitap, 2016.
• Koskenniemi, Martti. The Gentle Civilizer of Nations: The Rise and Fall of International Law (1870-1960). Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Vücûb-Eda Ehliyeti Ayırımı ve Bu Ayrımla İlişkili İki Mesele”. İÜİF Dergisi. 2011, sy. 25, s. 105-122.
• ----------. Fıkıh ve Siyaset. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• el-Kuhistânî, Şemsüddin Muhammed b. Hüsameddin. Câmiu’r-Rumûz. I-II. İstanbul: el-Hâc Muharrem Efendi Bosnevî Matbaası, 1300.
• el-Leknevî, Abdülhayy. Umdetü’r-Riâye alâ Şerhi’l-Vikāye (nşr. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc). I-VI, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Lewis, Bernard. İslâm’ın Siyasal Söylemi (trc. Ünsal Oskay). Ankara: Phoenix Yayınevi, 2011.
• Locke, John. Two Treatises of Government. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. Türkçe tercümesi: Yönetim Üzerine İkinci İnceleme (trc. Fahri Bakırcı). Ankara: Ebabil Yayınları, 2012.
• ----------. İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme (trc. Meral Delikara Topçu). Ankara: Öteki Yayınevi, 2000.
• MacIntyre, Alasdair. Erdem Peşinde (trc. Muttalip Özcan). İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2001.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı (trc. Ali Hakan Çavuşoğlu – Tuncay Başoğlu). İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu (trc. M. Türköne – F. Unan – İ. Erdoğan). İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• el-Mergînânî, Burhaneddin Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye Şerhu’l-Bidâye (nşr. Muhammed Muhammed Tamir – Hafız Aşur Hafız). I-II, Kahire: Dâru’s-Selam, 1420.
• el-Meydânî, Abdülganî b. Tâlib. el-Lübâb (Kudûrî şerhi) (nşr. Ömer el-Mısrî – Beşşâr Bekrî Arâbî). Dımaşk: Dâru Sibâʻ, ts.
• Mütercim Asım Efendi. el-Okyanûsu’l-Muhît fî tercemeti’l-Kâmusi’l-muhit. I-III. İstanbul: Matbaa-i Osmâniye, 1305.
• en-Nigerî, Abdünnebî b. Abdürresul. Düstûru’l-ulemâ. I-IV. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlemî (Haydarabad: Dâiretü’l-Maarif Matbaası baskısının tıpkıbasımı), 1975.
• Özdemir, Merve. İslâm Hukukuna Göre Beden Üzerinde Tasarruf ve Organ Nakli (doktora tezi, 2017). Sakarya Üniversitesi SBÜ.
• Özdemir, Recep. İslâm Hukukunda Mülkiyet. İstanbul: Hiperyayın, 2018.
• Rorty, Richard. Contingency, Irony and Solidarity. NY: Cambridge University Press, 1995; Türkçe tercümesi: Olumsallık, İroni ve Dayanışma (trc. Mehmet Küçük – Alev Türker). İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. Şerhu’l-Vikaye (nşr. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc). I-II, Amman: el-Verrak, 2006.
• ----------. et-Tavzîh (nşr. Muhammed Adnan Derviş). I-II, Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1998.
• Sen, Amartya. “Elements of a Theory of Human Rights.” Philosophy&Public Affairs, XXXII, sy. 4, s. 315-356.
• es-Serahsî, Şemsüleimme Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed. Usûl (nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî). I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• ----------. el-Mebsût. I-XXX. İstanbul: Çağrı Yayınları (Kâhire: Matbaatü’s-Sâade, 1324 baskısının tıpkıbasımı), 1982.
• Seyyid Bey. Hak Mefhûmunun ve Kuvve-i Müeyyidesinin Sûret-i Telakkīsi Hakkında İslâm Felsefe-i Hukūkuyla Avrupa Felsefe-i Hukūku Arasında bir Mukayese: Konferans. İstanbul: Kader Matbaası, 1338.
• Strauss, Leo. Doğal Hak ve Tarih (trc. Murat Erşen – Petek Onur). İstanbul: Say Yayınları, 2011.
• Sunar, Lütfi. “Modern Zamana Geçerken Bedenleşen İnsan: John Locke’un Beden, Emek ve Mülkiyet Kuramının Bir Eleştirisi”. İnsanı Yeniden Düşünmek (ed. Lütfi Sunar – Latif Karagöz). İstanbul: İlem, 2019, s. 33-68.
• Şentürk, Recep. İnsan Hakları ve İslâm. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2007.
• ----------. “İsmet.” DİA. XXIII, 137-8.
• et-Teftâzânî, Saʻdeddin Mes’ud b. Fahreddin. et-Telvîh ale’t-Tavdîh (et-Tavdîh ile birlikte) (nşr. Muhammed Adnan Derviş). I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• et-Tehânevî, Muhammed Alâ b. Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ulum (nşr. Refîk el-Acem). I-II, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tierney, Brian. The Idea of Natural Rights: Studies on Natural Rights, Natural Law and Church Law 1150-1625. Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing, 2001.
• Tierney, Brian. “Ockham and Natural Rights.” A History of the Philosophy of Law from the Ancient Greeks to the Scholastics (A Treatise of Legal Philosophy and General Jurisprudence, vol: 6) (ed. Miller, Fred D. Jr. – Carrie-Ann Biondi. Dordrecht: Springer, s. 325-328.
• Topçuoğlu, Hamide. Yirminci Yüzyılda Tabii Hukuk Rönesansı. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1953.
• Uslu, Cennet. Doğal Hukuk ve Doğal Haklar: İnsan Haklarının Felsefi Temelleri. Ankara: Liberte Yayınları, 2011.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslâm Düşüncesi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1995.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Osmanlı Anayasasına Dair (haz. Asım Cüneyd Köksal). İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.