Üslûbü’l-Kur’an’ın Hermenötiği: Zerkeşî’nin el-Burhân’ı Çerçevesinde Bir Yeniden İnşa Denemesi

Year 2024, Volume: 67 Issue: 67, 1 - 27, 30.12.2024

Muhammed Coşkun

https://doi.org/10.15370/maruifd.1562538

Abstract

Kur’an üslûbuna dair incelemeler çoğunlukla onun iʿcâz veçhini (beşer üstü ve mucizevi olan yönlerini) kanıtlama çabaları çerçevesinde icra ediliyor görünmektedir. Kur’an’ın kendine özgü ve beşer sözünü aşan üslûp özelliklerine sahip olması onun mucizevi yönlerinden birini teşkil ediyor olsa da, bu durum tefsir disiplininden daha çok kelam disiplininin araştırma alanına dahil bir konu olarak değerlendirilmelidir. Buna karşılık Üslûbü’l-Kur’ân bahsinin tefsir açısından öncelikli olarak konu edilecek yönü, Kur’an’ın dil ve üslûp özelliklerinin onun doğru anlaşılması noktasında arz ettiği önemi merkeze alıyor olmalıdır. Çünkü üslûp, kelimeleri ve cümleleri bir araya getirerek anlamı ifade etmek üzere metnin sahibinin seçtiği kendine özgü yol, yöntem anlamına gelir ve bir taraftan metnin edebi değerine (dolayısıyla Kur’an söz konusu olduğunda iʿcâzına) delalet ederken diğer taraftan onun doğru anlaşılması için izlenmesi gereken yol haritasını ifade eder. Klasik dönemde Zerkeşî (ö.794/1392) el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân isimli eserinde konuyu her ne kadar başlangıçta iʿcâz eksenli inşa etmiş olsa da, Kur’an’ın kullandığı üslûp özelliklerini oldukça detaylı bir şekilde tasnif etmiş ve her bir başlıkta ilgili âyetlerin anlaşılması noktasında yardımcı olacak önemli değerlendirmeler yapmıştır. Zerkeşî’nin bu çabası, Üslûbü’l-Kur’ân bahsinin anlam merkezli bir şekilde yeniden tasarlanabilmesi için kaynak teşkil edebilecek niteliktedir. Ancak çağdaş dönemde yapılan akademik çalışmalarda bu bahis ağırlıklı olarak iʿcâz merkezli ele alınmaya devam etmektedir. Bu noktada belagat ilminde detaylıca ele alınan söz sanatları Kur’an’ın üslûp özellikleri olarak değerlendirilmekte, ancak bu özelliklerin dikkate alınıp alınmamasının anlamı ne ölçüde etkileyeceği sorunu merkezi bir mesele olarak değerlendirilmemektedir. Bu yazı Zerkeşî’nin el-Burhân isimli eserinin ilgili bölümünde yer verilen üslûp özelliklerinin hermenötik fonksiyonlarını analiz ederek Üslûbü’l-Kur’ân konusunun bu minvalde yeniden inşa edilmesini teklif etmektedir. Yazıda el-Burhân metni temel alınmış olmakla birlikte söz konusu üslûp özelliklerinin anlamı etkileyen yönlerinin ortaya konulması noktasında tefsir literatürüne de zaman zaman başvurulmuştur. Çalışmada ulaşılan temel sonuca göre çağdaş Tefsir Usûlü arayışlarında temel bir başlık olarak Kur’an üslûbu konusuna yer verilebilmesi için halihazırda literatürde mevcut olan çalışmaların yeni bir istikamete evrilmesi ve anlama (hermenötik) merkezli bir refleksiyonla klasik kaynaklardaki üslûp özelliklerinin yeniden ele alınması gerekmektedir. Ayrıca üslûp ile makām (sözün dış koşulları) arasındaki ilişkiye dair üslûpbilimde yapılan değerlendirmeler dikkate alındığında çağdaş Üslûbü’l-Kur’ân çalışmalarının vahyin şifahi boyutunu ve nüzul koşullarını da dikkate alması gerekmektedir.

Keywords

Tefsir, Üslûbü’l-Kur’ân, el-Burhân, Zerkeşî, Hermenötik

The Hermeneutics of the Qur’ānic Style: A Reconstruction Attempt within the Framework of al-Zarkashī’s al-Burhān

Abstract

Studies on the Style of the Qur’ān (Uslūb al-Qur’ān) largely appear to be conducted within the framework of efforts to demonstrate its aspect of iʿjāz (its superhuman and miraculous dimensions). Such studies dominate both the classical and contemporary periods, leading to the subject of the style of the Qur’ān functioning more as a topic of kalām (theology) than tafsīr (Qur’anic exegesis). Yet, paradoxically, there is no specific chapter called the style of the Qur’ān in kalām. The content of the subject, despite being treated as a topic within tafsīr, often mirrors theological discussions, which is the crux of the paradox. While the Qur’ān’s unique style, transcending human speech, constitutes one of its miraculous aspects, this matter should be considered more within the domain of kalām rather than tafsīr. On the other hand, the aspects of the style of the Qur’ān that are relevant from a tafsīr perspective should focus on the importance of the Qur’ān’s linguistic and stylistic features in terms of their role in correct understanding. Style refers to the unique path or method chosen by the author of a text to convey meaning by combining words and sentences. In this respect, style not only signifies the literary value of the text (and thus, in the case of the Qur’ān, its iʿjāz), but it also serves as a roadmap that must be followed and considered for its correct comprehension. Burhān al-Dīn al-Zarkashī (d. 794/1392), who authored one of the most significant works on ʿUlūm al-Qur’ān in the classical period, al-Burhān fī ʿulūm al-Qur’ān, approached the subject from the perspective of iʿjāz but also classified the stylistic features of the Qur’ān in great detail, providing critical insights into their role in understanding relevant verses. Al-Zarkashī’s efforts present a valuable resource for rethinking the style of the Qur’ān in contemporary studies with a focus on “understanding” as a central concern. However, in modern academic works, the topic continues to be predominantly addressed from an Iʿjāz al-Qur’ān perspective. In these studies, rhetorical devices, extensively discussed in the science of al-balāgha (rhetoric), are considered stylistic features of the Qur’ān, but the question of how these features affect the understanding of the Qur’ānic text is not treated as a central issue. This issue seems prevalent across works in Turkish, Arabic, and English literature. This paper proposes to reconstruct the subject of the style of the Qur’ān by analyzing the hermeneutic functions of the stylistic features presented in al-Zarkashī’s al-Burhān. While al-Burhān serves as the primary basis, classical tafsīr sources have also been consulted to highlight the aspects of these stylistic features that influence the understanding of Qur’anic text. The stylistic features listed as such in al-Burhān have been classified into two main categories: those that do not fundamentally affect the understanding of Qur’anic text and those that do. In contemporary Qur’anic studies, there is ongoing debate regarding whether the methodological foundation provided by classical tafsīr and the ʿUlūm al-Qur’ān literature is sufficient for modern tafsīr research (Qur’anic studies). This debate also seems to influence academic studies that attempt to establish a connection between the style of the Qur’ān and tafsīr. For the subject of the style of the Qur’ān to occupy a central place in the search for a contemporary Methodology of Tafsīr, existing studies in the literature need to evolve in a new direction, focusing on understanding (hermeneutics) and revisiting the stylistic features discussed in classical sources. If future research thoroughly examines al-Zarkashī’s list and evaluates data from other sources, a more comprehensive perspective on how the Qur’ān uses language could be achieved. This would allow methodological discussions in contemporary tafsīr research to take place from a much broader perspective. Indeed, in discussions about the reconstruction of tafsīr methodology, there is frequent lamentation that the so-called classical methods (ʿUlūm al-Qur’ān) fail to provide sufficient methodological tools. Understanding the Qur’ān’s linguistic and narrative techniques is precisely where new methods and methodologies for its correct comprehension can play a significant role. Furthermore, it is essential to consider the analyses related to the relationship between style and maqām (the external conditions of speech). In this context, contemporary studies on Qur’ānic style should address not only the oral dimension of Qur’ānic revelation but also the social events that accompanied its revelation.

Keywords

Tafsīr, The Style of the Qur’ān, al-Burhān, al-Zarkashī, Hermeneutics

References

• Abdel Haleem, Muhammad. “Rhetorical Devices and Stylistic Features of Qur’ānic Grammar”. The Oxford Handbook of Qur’ānic Studies içinde, editörler Mustafa Shah ve Muhammad Abdel Haleem. 327-345. Oxford: Oxford University Press, 2020.
• Abdullah, Mohd Farid Ravi ve Usman, Abur Hamdi. “Esâlîbü’l-Kur’ân li’l-Ferâhî ve’l-müvâzene beynehu ve beyne’l-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân li’z-Zerkeşî”. Nukhbatul ‘Ulum : Jurnal Bidang Kajian Islam 6:2 (2020): 258-272.
• ʿAbdulmuṭṭalib, Muḥammed. el-Belâga ve’l-uslûbiyye. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1994.
• Aktaş, Şerif. Edebiyatta Üslûp ve Problemleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1986.
• Altıntaş, Halil ve Muzaffer Şahin. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. 12. Baskı. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• ʿÂmir, Fetḥî Aḥmed. el-Meʿâni’s-sâniye fi’l-üslûbi’l-Kur’ânî. İskenderiye: Münşeetü’l-Maʿârif, 1991.
• ʿAzzâm, Muḥammed b. ʿAbdullâh. Leyse li’l-Bâkillâni: Nazarun fî nisbeti kitâbi iʿcâzi’l-Kur’ân. Kahire: Hizânetü’l-Endelüs- Mektebetü’l-Hâncî, 2024.
• Bahît, Ebû Bekr b. Muḥammed Fevzî. Haṣâiṣü’l-üslûbi’l-Kur’ânî. Riyad: Camiʿatü’l-Melik Suʿûd, 1436.
• Bâkıllânî, Kāḍî Ebû Bekr. İʿcâzu’l-Kur’an. (thk. Aḥmed Ṣakr). Kâhire: Dâru’l-Meʿârif, ts.
• Baysal, Sıddık. “Üslûbü’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmi ile İlişkisi”. Bilimname 35:1 (2018): 397-432.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: AÜİF Yayınları, 1971.
• Çevikoğlu, Hasan. “Kur’an-ı Kerim’de Edebî Üslûp“. Bozok ÜİFD 1:1 (2012): 67-90.
• --------- Kur’an-ı Kerim’de Edebî Üslup. Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa, 1999.
• Deliser, Bilal. “Kur’an’ın Anlaşılmasında Bir Yöntem Olarak Üslûbü’l-Kur’an”. Turkish Studies 12:27 (2017):147-174.
• Draz, M. ʿAbdullâh. en-Nebeu’l-ʿazîm. Riyad: Dâru Ṭıybe, 1997.
• Divlekçi, Celalettin. Anlam-Üslûp İlişkisi Bağlamında Kur’an’ın Üslûp Analizi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009.
• Doğanay Ahmet, Ahmet Ataizi, Ali Şimşek, Jale Balaban Salı ve Yavuz Akbulut. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Durmuş, İsmail. “Tazmin,” DİA, 40: 204-206.
• Efendioğlu, Mehmet. “Müdrec”, DİA, 31:472-473.
• Ersöz, İsmet. “Kur’an’ın üslup ve İ‘cazı”. Diyanet ilmi dergi 23:1 (1987):25-51.
• Ezherî, Muḥammed b. Aḥmed el-Herevi. Tehzîbü’l-luga. (thk. ʿAbdüsselâm Hârûn vd.). I- XVI Kahire: ed-Dârü’l-Mıṣriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1967.
• Faḍl, Ṣalâḥ. ʿİlmu’l-uslûb: mebâdiuhu ve icraâtuh. Kahire: Dârü’ş-Şurûk, 1998.
• Ferâhî, Abdulḥamîd. İmʿân fî aksâmi’l-Kur’ân. Kâhire: el-Matbaʿatu’s-Selefiyye, 1930.
• -------- Esâlîbü’l-Kur’ân. 4. Baskı. Azamgarh: Dairetü’l-Hamîdiyye, 2011.
• Gilliot, Claude; Larcher, Pierre. Encyclopaedia of the Qur’an. 3/109-135.
• Görmez, Hatice. Kur’an-ı Kerim’in İkili Anlatım Üslubu Bağlamında Tergîb ve Terhîb. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Hilâl, Heysem. Muʿcemu muṣṭalaḥi’l-uṣûl. Beyrût: Dârü’l-Cīyl, 2003.
• İbn Haldûn, ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed. Mukaddime. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbnü’l-Vezîr Ebû ‘Abdillâh Muḥammed b. İbrâhîm el-Yemânî, Tercîḥu esâlîbi’l-Ḳurʾân ʿalâ esâlîbi’l-Yûnân, Beyrut : Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984.
• Zebiri, Kate‬. “Towards a Rhetorical Criticism of the Qur’an. Journal of Qur’ānic Studies 5/2 (2003): 95–120.
• Kıran, Zeynel ve Ayşe Eziler Kıran. Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2010.
• Mahliatussikah, Hanik; Istiqomah, Himatul. “Repetition in Surah al-Fath: Qur’anic Stylistic Studies”. AJIS: Academic Journal of Islamic Studies. 5:2 (2020): 117-138. DOI: 10.29240/ajis.v5i2.1959
• Mâverdî, Ebü’l-Ḥasen ‘Alî b. Muḥammed b. el-Ḥabîb. en-Nüket ve’l-ʿuyûn: Tefsîrü’l-Mâverdî. I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye-Müessesetü’l-Kütüb es-Sekāfiyye, ts.
• Mertoğlu, M. Suat. “Üslûbü’l-Kur’an”. DİA. 42:382.
• Nesefî, Ebû Ḥafs Necmeddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr (thk. Mâhir Edîb Ḥabbûş vd.). I-XV, İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2019,
• Özervarlı, M. Sait. “İbnü’l-Vezîr”. DİA. 21: 240-242
• Râfiʿî, M. Ṣâdık. İʿcâzu’l-Kur’ân ve’l-belâgatu’n-nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1973.
• Râzî, Faḫreddîn Muḥammed b. Ömer. Tefsîrü’l-Faḫri’r-Râzî: Mefâtîḥu’l-gayb. I-XXXII, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Ṣâlih, Ṣubḥî. Mebâḥis fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1985.
• Shahida, Parveen, Muhammad Rashi Hafeez ve Muhammad Shahbaz. “Stylistic Analysis of the Surah Al-Asr and its Thematic Implication”. al-Ilm 4:1 (2020): 1-15.
• Şehrî, ʿAlî b. ʿAbdullâh. “el-Meʿâni’s-sâniye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve eserühâ fi’t-tefsîr”. Mecelletü Külliyeti’ş-Şerîʿa ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 33:2 (2016): 355-379.
• Şeyḫzâde Muḥammed b. Muṣliḥuddîn Muṣtafa el-Kūcevî. Ḥâşiyetü Muḥyiddîn Şeyḫzâde ʿalâ Tefsîri’l-Kādî el-Beyḍâvî (nşr. Muḥammed ʿAbdülfettâḥ Şâhîn). I-VIII, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Ṭaberî, Muḥammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Kur’ân. (thk. ʿAbdulmuḥsin et-Türkî). I-XXIV, Kâhire: Dâru Hecr, 2001.
• Ṭabersî, Ebû ʿAlî el-Fadl b. Ḥasen. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. I-X, Beyrut: Dârü’l-Murtaza, 2006.
• Temizer, Aydın. Kur’an’ın Benzersiz Üslûbu. İstanbul: İFAV, 2022.
• ʿUdeyme, Muḥammed ʿAbdülḫâlik. Dirâsât li-üslûbi’l-Kur’âni’l-Kerîm. I-XI, Kâhire: Dârü’l-Ḥadîs, ts.
• ʿUkkāvî, İnʿâm Fevvâl. el-Muʿcemu’l-mufaṣṣal fî ʿulûmi’l-belâga. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Vâḥidî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed. et-Tefsîrü’l-Basîṭ (thk. İbrâhim b. ʿAlî el-Ḥasen). I-XXV, Riyâd: Câmiʿatü’l-İmâm Muḥammed b. Suʿûd, 1430.
• Wales, Katie. A Dictionary of Stylistics. London: Longman, 1989.
• Zeccâc, Ebû İsḥâk İbrâhim b. Serî. Meʿâni’l-Kur’ân ve İʿrâbuh (thk. ʿAbdülcelîl Şelebî). I-V, Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muḥammed b. ʿAbdullâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân (thk. M. Ebu’l-Fadl İbrâhîm). I-IV, Kâhire: Dâru’t-Türâs, 1984.
• Zemaḫşerî, Cârullah Maḥmūd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥakāiki’t-tenzîl (thk. Mâhir Edîb Ḥabbûş). I-X, İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2021.
• Zürkānî, Muḥammed ʿAbdulʿazîm. Menâhilu’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kur’ân (thk. Fevvâz Aḥmed Zemerlî). I-III, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1995.
• https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=36&ayet=52 (Erişim Tarihi: 04/10/2024)