Kurucu Tecvid Metinleriyle İrtibatı Çerçevesinde Hülâsatü’l-‘ucâle’de Med ve Kasr Meselesi

Year 2025, Volume: 68 Issue: 68, 136 - 165, 30.06.2025

İshak Kızılaslan

https://doi.org/10.15370/maruifd.1624558

Abstract

Tecvid ilminin temel konuları zamanla büyük değişiklik göstermemiş olsa da bir eserin veya meselenin ele alındığı dönemdeki ilmî yaklaşımlar çerçevesinde değerlendirilmesi, önemli açılımlar sağlayabilir. Bu makalede, tecvid ilminin ana meselelerinden olan med ve kasr konusu, Osmanlı âlimlerinden Derkezlî’nin (ö. 1327/1910) yirminci yüzyıl başlarında kaleme aldığı Hülâsatü’l-ʿucâle fî beyâni murâdi’r-Risâle fî ʿilmi’t-tecvîd adlı eseri merkeze alınarak incelenmiştir. Tecvid ilminin Osmanlı’nın son zamanlarında bile önemli eserler kaleme alınmak suretiyle varlığını ve canlılığını koruduğu görülmektedir. Bu minvalde müellifimizin yaşadığı dönemin hemen öncesinde Mısır’da Süleyman el-Cemzûrî (ö. 1208/1793) bugün bile Arap coğrafyasında ders kitabı olarak okutulan Tuhfetü’l-etfâl isminde bir manzum tecvid kitabı yazarken Derkezlî’nin muasırı Mehmet Zihni Efendi (ö. 1332/1913) İstanbul’da el-Kavlü’s-sedîd fî ilmi’t-tecvîd isminde bir eser kaleme almıştır. Derkezlî de Osmanlı’nın bir başka bölgesi olan Musul’da Hülâsatül-ucâle’yi yazmıştır. Bu makalede müellifin beslendiği ana kaynaklarda ve onun tarafından belirtilmeyen diğer temel eserlerde konunun ele alınışı karşılaştırmalı bir şekilde gösterilecektir. Bu şekilde kıraat ve tecvid ilimlerindeki ilmi sürekliliğe ve ilmî verilerin aklî ve naklî muhakeme süzgecine tabi tutulduğuna bir örneklik sunulması hedeflenmektedir. Görebildiğimiz kadarıyla tecvid ilminde Osmanlı’nın son dönemleri ile öncesinin irtibatını ele alan bir çalışma yapılmamıştır. Bu makale akademik ilgiyi hak eden bu eksikliği giderme noktasında bir adım atmayı da amaçlamaktadır. Med ve kasr, tecvid ilminin yazılı eserler üretme aşamasından günümüze kadar üzerinde birçok çalışma yapılmış bir konudur. Fakat bu makalenin araştırma sahası müellif ve öncesindeki kaynaklarla sınırlandırılmıştır. Zorunlu bazı atıflar dışında müellif sonrası dönem inceleme alanına dahil edilmemiştir. Kendisinden sonraki tecvid ve kıraat araştırmalarında belirleyici bir etkiye sahip olması ve Derkezlî’nin merkezde yer verdiği kaynak olması nedeniyle bu çalışmada İbnü’l-Cezerî’nin (ö. 833/1429) Osmanlı tecvid ilmi birikimindeki merkezi yerine işaret etmek de bir başka amaçtır. Yine bir başka vurgulanmak istenen nokta, her ne kadar kendilerine ulaşan birikimden istifade etseler de her bir tecvid âliminin hususi bir yöntem sahibi olduğudur. Bu çalışma, dönem, âlim ve eser mukayesesi usulü ile gerçekleştirilmiştir. Müellife gelene kadar bütün kaynak eserlerdeki değerlendirmeler kronolojik sıralama gözetilerek nakledilmiş ve merkeze alınan çalışmalarla arasındaki benzerlik ve uyuşmazlıklara işaret edilmiştir.

Keywords

Kıraat, Tecvid, Med ve Kasr, Derkezlî ve Hülâsatü’l-‘ucâle, Kurucu Tecvid Metinleri

The Issue of Mad and Qasr in Khulāsatu’l-‘ujālah within The Framework of Its Connection with The Founding Tajweed Texts

Abstract

In this article one of the main subjects of the science of tajweed, mad and qasr, has been examined by focusing on Darkazlī’s work called Khulāsatu’l-‘ujālah. In addition, the presence of the subjects in the founding works of the science of tajweed, both those included in Khulāsatu’l-‘ujālah and those not mentioned, has been comparatively narrated. In this way, it is aimed to present an example of the scientific continuity witnessed in the sciences of qiraat and tajweed and the subjection of scientific data to the filter of rational and traditional reasoning.
Another purpose is to remind the inseparable connection of the main subjects of the science of tajweed with the science of qiraat through the issue of mad and qasr. The issue of Mad and Qasr has been addressed in much more detail than other subjects both in the classical period tajweed books and in the Khulāsatu’l-‘ujālah, one of the important works of the pre-modern period, which is examined here and is taken into consideration.
However, the fact that a comparative comparison of classical and modern period works has not been made on this subject has caused a gap in this field. This article aims to fill this gap. Another aim is to reveal once again the central place of Ibn al-Jazarī in the Ottoman tajweed knowledge accumulation in the light of a competent study written in the provinces in the recent period. In addition, although previous accumulation is largely utilized, it is also aimed to present an example of how each tajweed scholar has his own method even in basic matters when writing his work.
The study was carried out by comparing the period, scholar, and work. The approaches of all the founding works and their owners until the author were conveyed in a certain chronological order. When appropriate, current studies on the subject were also utilized.
This article examines the issue of the med and qasr, one of the main topics of Darkazlī's work on the science of tajweed, in a comparative manner with the founding texts of this science.
In terms of source usage, Darkazlī largely benefited from previous important works while dealing with the basic issues of the science of tajweed and conveyed his information by citing these works. His main sources include Ali al-Karī's al-Minah, Ibn al-Jazarī's an-Nashr fi'l-Kırā'ati'l-'ashr, Nuwayrī's Sharhu Tayyibeti'n-neşr and Ja'barī's Kanzü'l-ma'ānī. Darkazlī did not hesitate to use these sources and many others not mentioned here, and constantly referred to important authors and their works.
When viewed from the perspective of interdisciplinary connections, it is seen that Darkazlī does not only deal with tajweed issues in his work but also includes other sciences such as Arabic language, theology, Sufism, and philosophy. This situation emphasizes the interest of Ottoman scholars in different branches of science and the connection between these sciences. This diversity is a frequently seen element in the commentaries and annotations (sharh and khāshiyah) made to classical works.
The main source of Darkazlī 's understanding of tajweed is the works of Ibn al-Jazarī. In addition, Ibn al-Jazari's students Nuwayrī and Ali al-Karī, one of the important names of the Ottoman tajweed tradition, also had a great influence on Darkazlī. He did not only deal with the issue of tajweed as a simple matter but also dealt with the approach of the recitation imams to the subject in detail. However, these details are somewhat at odds with the general structure and title of the book. This is because the title of the work gives the impression of a study limited to the science of tajweed, while the content offers a more in-depth examination of the science of readings of the Qur’ān.
The scope and depth of the work written by Darkazlī indicate the high level of tajweed culture at that time. Since the scholars of that period were familiar with such detailed studies, the extensive explanations and quotations in the book could be understandable and useful for the readership of the time. However, today, this may be confusing for those who are not very familiar with the subject.
In summary, Darkazlī's work is an important study that provides a rich bibliography on the science of tajweed and recitation, adopts an interdisciplinary perspective, and examines the subject in its different dimensions by conducting an in-depth examination.

Keywords

Qiraat, Tajweed, Mad and Qasr, Darkazlī and Khulāsatu’l-‘ujālah, Founding Tajweed Texts.

References

• Akdemir, M. Atilla. “Kıraat İlmi Eğitim-Öğretiminde Med Mertebeleri ve Ölçüleri Bağlamında Oluşan Ekoller”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45:45 (Haziran 2018): 15-50.
• Ca‘berî, İbrahim b. Ömer. Kenzü’l-me‘ânî fî şerhi Hirzü’l-emâni ve vechi’t-tehânî (nşr. Ahmed el-Yezîdî) El-Memleketü’l-Mağribiyye: El-Müsâhim, 1419/1998.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sa‘îd. et-Teysîr fi’l-kirâ’âti’s-seb‘ (nşr. Ali b. Abdurrahman el-Huzeyfî). Suûdi Arabistan: Dâru’l-Endülüs, 1436/2015.
• Derkezlî, Ebû Abdillah Hasan b. İsmail b. Abdillah. Hülâsatü’l-‘ucâle fî beyâni murâdi’r-risâle fî ‘ilmi’t-tecvîd (nşr. Doktor Halef Hüseyin Sâlih el-Cebbûrî). Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1426/2015.
• Deylemî, Ebû Şücâ‘ Şîreveyh b. Şehredâr b. Şîreveyh. el-Firdevs bi-Me’sûri’l-hitâb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1406/1986.
• Ebû Ma‘şer, Abdülkerîm b. Abdüssamed et-Taberî. et-Telhîs fi’l-kirââti’s-semân (nşr. Muhammed b. Hüseyn b. Akîl Musa eş-Şerîf). Cidde: el-Cemâatü’l-Hayriyye li-Tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2011.
• Ebû Şâme, Abdurahmân b. İsmail b. İbahim. İbrâzü’l-Me‘ânî min Hirzi’l-emânî fi’l-kiâ’âti’s-seb‘ (nşr. İbahim Atûhu ‘Avad). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Neşriyat, 1977.
• Ezherî, Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr. el-Havâşi’l-Ezheriyye fî halli elfâzi’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye (nşr. Muhammed Berekât). Mektebetü Nûr, 2002.
• Hamedânî, Târık Nafi‘. Hadâratü’l-‘Irâk 11. Bağdad: Dâru’l-Hürriyye li’t-Tibâ‘a, 1985.
• Hemezânî, Ebü’l-‘Alâ’ el-Hasen b. Ahmed b. El-Hasen. Ğâyetü’l-ihtisâr fî kirââti’l-‘aşerati ve eimmeti’l-emsâr (nşr. Eşref Muhammed Fuâd). Cidde: el-Cemâatü’l-Hayriyye li-Tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1414/1994.
• Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yusuf b. Ali Cübâre. el-Kâmil fi’l-kirââti’l-‘aşr ve’l-erbe‘îne’z-zâide aleyhâ (nşr. Cemal b. es-Seyyid b. Rifâ‘î eş-Şâyib). Müessese Semâ‘ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1428/2007.
• İbn Bâziş, Ebû Cafer Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Halef el-Ensârî. Kitâbü’l-İknâ‘ fi’l-kirââti’s-seb‘ (nşr. Abdülmecîd Katâmiş). Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1403.
• İbn Belîme, Ebû Ali el-Hasen b. Halef b. Abdillah. Telhîsu’l-‘ibârât bi-latîfi’l-işârât fi’l-kirââti’s-seb‘ (nşr. Sübey‘ Hamza Hâkimî). Cidde: Dâru’l-Kible li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1409/1988.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. Sırru sınâ‘ati’l-i‘râb (nşr. Hasan Hindavi). Dımaşk, 1405/1985.
• İbn Ebî Meryem, Nasr b. Ali b. Muhammed. el-Mûdih fî vücûhi’l-kirâât ve ‘ilelihâ (nşr. Ömer Hamdân el-Kebîsî). Cidde: el-Cemâatü’l-Hayriyye li-Tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1414/1993.
• İbn Galbûn, Ebü’l-Hasen Tâhir İbn Abdü’l-Mün’im. et-Tezkira fi’l-kirâât (nşr. Saîd Salih Ze‘îme). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddîn Ebi’l-Fadl Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-tehzîb. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1993.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed İbn Yezîd. es-Sünen (nşr. Merkezü’l-Buhûs ve Takniyetü’l-Ma‘lûmât). Kâhire: Dâru’t-Tevâsul, 1435/2014.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdir, 2010.
• İbn Mücâhid, Ebûbekir. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kirâât (nşr. Şevkî Dayf). Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif.
• İbn Süvvâr, Ebû Tâhir Ahmed b. Ali b. Ubeydullâh b. Amr. el-Müstenîr fi’l-kirââti’l-‘aşr (nşr. Osman Mahmûd Gazzâl). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr (nşr. Muhammed Ali ed-Debbâ’). Mısır: Matbaa Mustafa Muhammed, 1920.
• ------------------------. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’ (nşr. Gotthelf Bergstrasser). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
• ------------------------. Takrîbü’n-Neşr fi’l-kirââti’l-‘aşr (nşr. Ali Abdü’l-Kuddûs Osman). Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâs el-Arabi, 1421/2000.
• ------------------------. et-Temhîd fî ilmi’t-tecvîd (nşr. Ğânim Kaddûrî el-Hamed). Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
• İbnü’l-Fahhâm, Ebü’l-Kâsım Abdurahmân b. Ebî Bekir. Kitâbü’t-tecrîd li-buğyeti’l-mürîd fi’l-kirâ’âti’s-seb‘ (nşr. Dârî İbahim ed-Dûrî). Ammân: Dâru Imâr, 1422/2002.
• İbnü’l-Kâsıh, Ebü’l-Kâsım Ali b. Osman. Sirâcü’l-kârii’l-mübtedî ve Tizkâri’l-mukrii’l-müntehî (tsh. Muhammed Abdülkâdir Şâhin). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• İbnü’n-Nâzım, Ahmed b. Muhammed b. Muhammed Ebû Bekir Şihâbuddin el-Cezerî. Şerhu tayyibeti'n-neşr fi'l-kıraâti'l-aşr. Mısır: el-İdâratü'l-‘Âmme li'l-Me'âhidi'l-Ezheriyye, 1977.
• Kâdî, Abdülfettâh. el-Büdûru’z-zâhira i’l-kirââti li-‘aşri’l-mütevâtira min tarîki’ş-Şâtıbiyye ve’d-Dürâ, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2008.
• Kalânisî, Ebü’l-‘İzz Muhammed b. El-Hüseyn b. Bündâr. İrşâdü’l-mübtedî ve tezkiatü’l-müntehî fi’l-kiââti’l-‘aşr (nşr. Osman Mahmûd Gazzâl). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Kârî, Molla Ali. el-Minehü’l-fikriyye fî şerhi’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye (nşr. Üsâme ‘Atâyâ). Dimaşk: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1433/2012.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifî’l-kütübi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kızılaslan, İshak. “Derkezlî’nin Hülâsatü’l-‘ucâle İsimli Eserinde Lahn ve Çağdaş Oryantalist Yaklaşımda Kur’an Tilâveti Konusu”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (Aralık 2021): 147-172.
• ----------------------. “Osmanlı Ulemâsının Tecvîd İlmî Birikimine Bir Örnek: Kitâb-ü Mesleki’l-kurrâ’ Fî şerhi ebyâti İbni’l-Cezerî Fî ‘lmi’l-kirâe’nin İçerik Tahlîli”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8:1 (Haziran 2022): 55-70.
• Koyuncu, Recep. “Mustafa Niyazi Efendi ve ‘Umdetü’l-kâriîn İsimli Tecvîd Risalesi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7:2 (Aralık 2020): 797-834.
• Kurtubî, Abdülvehhâb b. Muhammed. el-Mûdih fi’t-tecvîd (nşr. Ğânim Kaddûrî el-Hamed). Ürdün: Dâru ‘Imâr, 1421/2000.
• Mâlikî, Ebû Ali el-Hasen b. Muhammed b. İbrahim. Kitâbü’r-Ravda fi’l-kirââti’l-ihdâ ‘aşera (nşr. Neyl b. Muhammed İbrahim Âli İsmail). Câmiatü’l-İmâm, 1415.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Edebü’d-dîn ve’d-dünyâ. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1434/2013.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed. er-Riâye li-tecvîdi’l-kirâe ve tahkiki lafzi’t-tilâve (nşr. Doktor Ahmed Hasan Ferhat). Ammân: Dâru ‘Imâr, 1417/1996.
• -----------------------. Kitâbü’l-keşf ‘an vücûhi’l-kirââi’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hicecihâ. (nşr. Muhyiddîn Ramadan). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• Mısrî, Seyfüddîn b. Atâullah el-Fedâlî. el-Cevâhiru’l-müdiyye ale’l-Mükaddimeti’l-Cezeriyye (nşr. İzzet Binti Hâşim Mü‘înî). Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1426/2005.
• Murâdî, İbn Ümmü Kâsım. Şerhu’l-vâdıha fî tecvîdi’l-Fâtha (nşr. Abdülhâdî el-Fudaylî). Beyrut: Dâru’l-Kalem.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed Ali. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kirââti’l-‘aşr (nşr. Mecdi Muhammed Sürur). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Pilgir, Muhammed. “Kıraat İlminde Med (Kıraat-ı Aşere’nin Ortak Meseleleri Bağlamında)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2022.
• Raûf, ‘İmâd Abdüsselâm. el-Mûsul fi’l-‘ahdi’l-‘Usmânî fetratü’l-hükmi’l-Mahallî 1139-1249/1726-1834. Necef: Matbe‘atü’l-Âdâb fi’n-Necefi’l-Eşraf, 1395/1975.
• Rûmî, Molla Hüseyin b. İskender. Beyânü’l-Müşkilât ale’l-mübtediîne min ciheti’t-tecvîd fi’l-Kur’âni’l-mübîn. Bağdâd: Dâru Saddâm Li’l-Mahdudât.
• Sibtu’l-Hayyât, Ebû Muhammed Abdullah b. Ali b. Ahmed. Kitâbü’l-mebhec fi’l-kirââti’s-semân ve kirâeti’l-A‘meş ve ibn Muhaysin ve ihtiyârı Halef ve el-Yezîdî (nşr. Vefâ Abdullah Kazmâr). Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1404/1984.
• Süyûtî, Celâlüddîn Ebûbekir. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân (nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm). Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye li’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1407/1987.
• Süyûtî, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘ (nşr. Abdulhamîd Hindavî). Mısır: Mektebetu’t-Tevfîkiyye.
• Şa‘le, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Kenzü’l-me‘ânî fî şerhi Hirzi’l-emânî (nşr. Muhammed İbrahim el-Meşhedânî). Dimaşk: Dâru’l-Berake, 1433/2012.
• Şen, Mustafa. “Keyfiyet, Ölçü ve Problem Açısından Tecvid İlminde Medde Yeni bir Bakış Denemesi”. Ekev Akademi Dergisi 63 (Yaz 2015): 213-230.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî). Bağdat: Tab‘atü Vizârati’l-Evkâf ve’ş-Şü’ûni’d-Dîniyye, 1406/1986.
• Taberî, Ebû Ma‘şer Abdülkerîm b. Abdüssamed. et-Telhîs fi’l-kirââti’s-semân (nşr. Muhammed Hasen) ‘Ukayl Musa. Cidde: El-Câmiatü’l-Hayriyye li-Tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm.
• Temiz, İsmail. “Fonetik Bir Olgu Olarak Arap Dilinde Harf Hareke İlişkisi”. İlahiyat 5 (Aralık 2020): 143-158.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm: Kâmûsu Terâcim. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Yavuz, Mehmet. “İbn Cinnî”, DİA, 19: 397-400.