ERDEBİL TARİKATI’NDAN SAFEVİ DEVLETİ’NE SİYASALLAŞMA SÜRECİ VE MEŞRUİYET MESELESİ

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 1 - 16, 30.06.2019

Yılmaz Karadeniz

Öz

Sasani Devleti’nin Müslüman Araplar tarafından
yenilgiye uğratılmasından sonra İran coğrafyasında kurulan devlet ve
hanedanların meşruiyeti meselesi, üzerinde en çok araştırma yapılan mühim
meselelerin başında gelmektedir. İslâmî dönem ile birlikte burada ortaya çıkan Tahiri,
Saffari, Samani, Büveyhi, Gazneli, Selçuklu, Harezmşah, İlhanlı, Akkoyunlu,
Karakoyunlu ve Timur devletlerinden sonra kurulan Safevi Devleti, tarikattan
siyasallaşma sürecine doğru giderken meşruiyetini iki temel üzerine oturtmaya
çalışmıştır. Siyasi meşruiyetini Kızılbaş Türkmenlerinin askeri gücünden
istifade ederek gerçekleştirmiştir. Dinî meşruiyetini ise Sünni olan Erdebil
Tarikatı’nın, Safiyüddin Erdebili’den sonra Şiiliğe ve siyasi hedeflere dönüşmesiyle
birlikte bu mezhebe ve tarikat ehline dayandırmıştır. Şii mezhebi üzerine
kurduğu devletin İran üzerine hâkim olması gerekliliğini, Sünni Osmanlı ve
Özbeklerle mücadeleye bağlayarak halkı ve ulemayı yanına çekmiştir. Bu şekilde
bir siyaset izleyerek milli bir vahdete gitmiştir. Sasani dönemindeki milli
hisleri, Kızılbaşlar üzerinden telkin etmiş ve halkı bu şekilde yanına
çekmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erdebil Tarikatı, Safevi Devleti

Kaynakça

• ANUŞ, Ebul Hasan Feyyaz (1382), Ahlak ve Siyaset Der Devre-i Moğol, Danişgâh-ı Şehid Beheşti, Danişikde-i Edebiyat ve Ulum-ı İnsani, Payanname-i Doktora, Tehran.
• BARTHOLD, Vasilli Vladimirocih (1377), Halife ve Sultan İslâm’da İktidarın Serüveni (terc. Sirus İzzedi), Tehran.
• BEYANİ, Şirin (1379), Moğolan ve Hükümet-i İlhani Der İran, Tehran.
• Bosworth, Edmond Cliford (1349), Silsileha-yı İslâmî, Terc. Feridun Bedirayi, Tehran.
• CHAMBRİDGE (1377), Tarih-i İslâm (terc. Ahmed Aram), Tehran.
• ÇELİK, Züriye (2014), Moğol İstilası ve Türkiye Selçuklu Devleti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• DEMİR, Mahmut (2014), “V. V. Barthold, Halife ve Sultan İslâm’da İktidarın Serüveni,” Mediterranean Journal of Humanities, Sayı: IV/2, s. 383-385.
• DERVİŞ TÖKELİ BİN İSMAİL (İBN-İ BEZAZ) (1376), Safetü’s-safa (tash. Gulam Rıza Tabatabai Mecid), Tebriz.
• DURANT, Will (1371), Tarih-i Temeddün VI (terc. Güruh-ı Müterciman), Tehran.
• ERDEM, İlhan (2001), “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılarda Yaşanan Siyasal ve Kültürel Gelişmeler ve Yakın Doğu’ya Etkileri,” Tarih Araştırmaları Dergisi. Sayı: 31, Ankara, s. 1-36
• EŞŞEYBİ, Mustafa Kamil (1387), Teşyi ve Tasavvuf (terc. Ali Rıza Zekâveti Karagözlü), Tehran.
• HANDEMİR, Emir Mahmud (1370), İran Der Ruzigâr-ı Şah İsmail ve Şah Tahmasb Safevi (tash. Gulamrıza Tabatabi Mecid), Tehran.
• HAYDARİ, Asgar (1389), “Mezheb-i Şeyh Safiyüddin Erdebili,“ Tarih-i Der Ayine-i Pejuheş, Sal: 7, Şomare: 4, Zimistan, s. 73-86.
• KANADİ, Muhammed Rıza (1385), “Mebani-i Meşruiyet-i Devlet-i Safevi,” Miskeveyh, Danişgâh-ı İslâmi Şehr-i Rey, Güruh-ı Tarih, Şomare: 3, Tabistan, s. 113-130.
• KAZIMZADE, Hüseyin (1343), Silsiletü’n-neseb-i Safeviye, Berlin.
• LAMBTON, Ann Katharine Swynford (1359), Nazariyeha-yı Devlet Der İran (terc. Cengiz Pehlevan), Tehran.
• ---------------------- (1372), Tedavvüm ve Tahavvül Tarih-i Meyane-i İran (terc. Yakub Ajend), Tehran.
• LAPİDUS, Ira Marvin (1376), Tarih-i Cevami-i İslâmi (terc. Mahamud Ramazanzade), Meşhed.
• LOCKHART, Laurance (1368), İnkıraz-ı Silsile-i Safeviye ve Eyyam-ı İstila-yı Afgane Der İran (terc. Mustafa Kuli İmad), Tehran.
• MAZZAOVİ, Michel (1388), Peydayeş-i Devlet-i Safevi (terc. Yakub Ajend), Tehran.
• MİR AHMEDİ, Meryem (1369), Din ve Devlet Der Asr-ı Safevi, Tehran.
• NERAŞHİ, Ebu Bekir Muhammed (1363), Tarih-i Buhara (tash. Müderris Razvi) Tehran.
• NEVAYİ, Abdulhüseyin (1370), İran ve Cihan Ez Moğol ta Kacariye, Tehran.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi (2009), Moğol İran’ında Gelenek ve Değişim: Gazan Han ve Reformları, Kaknüs Yayınları, İstanbul.
• PARSADOST, Menuçehr (1375), Şah İsmail Padişah-ı Ba Esarat-ı Dirpayi Der Tarih-i İran ve İrani, Tehran.
• RAZİ, Hüseyin (1374), “Meşruiyet, Din ve Nasyonalizm Der Havermeyâne” (terc. Said Hacariyan), Mahnâme-i Ferheng ve Tevsia, Şomare: 18, Hordad ve Tir.
• RIZAİYAN, Ali (1378), “Halife ve Sultan,” Kitab-ı Mah Tarih ve Coğrafya. Şomare: 26, Azer, s. 37-38.
• ROİMER, Hans Robert (1385), İran Der Rah-ı Asr-ı Cedid (terc. Azer Ahenci), Tehran.
• SEBZEVARİ, Mevlana Hüseyin Vaiz Kaşefi (1350), Fütuhatname-i Sultani (tash. Muhammed Cafer Mahcub), Tehran.
• SMİTH, John (1361), Huruc ve Uruc-ı Serabdaran (terc. Yakub Ajend), Tehran.
• SPULER, Bertold (1377), Halife ve Sultan (terc. Sirus İzzedi), Tehran.
• SPULER, Bertold (2011), İran Moğolları (terc. Cemal Köprülü), Ankara.
• ŞAHİN, Hanifi (20016), “İlhanlıların Sosyo-Politik İlişkilerinde Dinî-Mezhebi Kabullerin Rolü,” İlahiyat Tetkikleri Dergisi, Sayı: 45, Erzurum, s. 109-138.
• ŞAMLU, Veli Kuli bin Davud Kuli (1371), Kasasü’l-hakani (tash. Seyyid Hasan Saadet Nasiri), Tehran.
• ŞUCAİZEND, Ali Rıza (1388), “Silsileha-yı İslâmî Der İran ve Mesele-i Meşruiyet,” Fasılname-i Hükümet-i İslâmî Itlaât-ı Siyasi ve İktisadi, Sal: 1, Şomare: 2, s. 168-206.
• TABATABAİ, Muhammed Cevad (1373), Zeval-ı Endişe-i Siyasi Der İran, Tehran.
• TABATABAİ, Muhit (1367), Tetevvur-ı Hükümet Der İran Bade Ez İslâm, Tehran.
• TAHİRİ, Ebul Kasım (1380), Tarih-i Siyasi ve İçtimai-i İran Ez Mıreg-i Timur ta Mıreg-i Şah Abbas, Tehran.
• TEHRANİ, Ebu Bekr (1356), Tarih-i Diyarbekriye (tash. N. Lugal-F. Sümer), Tehran.
• TURAL, Murat (2017), “Hülagu’nun Bağdat’ı İstilası (1258) ve Tahribe Teşvik Meselesi,” Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 10, Sayı: 30, Haziran 2017, s. 21-50
• UYAR, Mustafa (2012), “İlhanlı Hükümdarlarının İslam’a Girmesinde Rol Alan Türk Sofileri: İlhan Teküder ve Gazan Han,” Belleten, Cilt: CLXXVI, Nisan.
• ZERRİNKUB, Abdulhüseyin (1382), İrzeş-i Miras-ı Sofiye, Tehran.
• -------------------------------. (1378), Ruzigâran, Tehran.