ON THE USE OF THE LINKING PREPOSITION “KIM” IN RABGUZI'S KISAS'U-L ANBIYÂ IN THE CONTEXT OF THE CONNECTED SENTENCE

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 124 - 146, 24.12.2024

Hami Akman

https://doi.org/10.62809/matbuat.1543398

Öz

Kısasü'l-Enbîyâ, one of the works of the Khwarazm Turkic period, was written by Rabgûzî in 1310 and presented to Nasırüddin Tok Buga. As one of the first prose works of the period, many local and foreign researchers have worked on it, which provides important data for the Turkish language. There are copies of the work in London (2), Leningrd (6), Sweden (3), Baku (1), Tehran (1) and Kazan (4). In this study, the types of sentences in the connected sentence structure formed by the connecting preposition kim and other words and phrases (nite, escaped, ol çaklık etc.) are discussed. Some researchers have handled the sentences formed with the preposition kim under the title of compound sentence, while some researchers have handled them under the title of dependent clause. Although there are different opinions on this sentence type, the connected sentence view was accepted in the study and the study was shaped accordingly. Among the linking prepositions, kim, which is not used in modern Turkish but is found in many historical Turkish dialects, has an important place. Therefore, just as the sentences formed with prepositions such as because, but, and, or maybe are considered as connected sentences, the sentences formed with kim should also be considered under the title of connected sentence. InKısasü'l-Enbîyâ, the total number of dependent clauses formed with these prepositions is 678. Of this number, 544 of them are formed only with the preposition kim. The remaining 134 dependent clauses are composed of the ones formed with the connecting prepositions formed by moulding the connecting preposition kim with different structures.

Anahtar Kelimeler

Rabgūzī, Kısas Al-Anbīyā, Dependent Clause, The Preposition Kim

BAĞLI CÜMLE ÖZELİNDE RABGÛZÎ’NİN KISAS’Ü-L ENBİYÂSI’NDAKİ KİM BAĞLAMA EDATININ KULLANIMI ÜZERİNE

Öz

Harezm Türkçesi dönemi eserlerinden olan Kısasü’l-Enbîyâ 1310 yılında Rabgûzî tarafından kaleme alınmış ve Nasırüddin Tok Buga’ya sunulmuştur. Dönemin ilk mensur eserlerinden birisi olmasıyla Türk dili için önemli veriler sunan eser üzerinde yerli ve yabancı birçok araştırmacı çalışmıştır. Eserin Londra’da (2) Leningrd’da (6), İsveç’te (3), Bakü’de (1), Tahran’da (1) ve Kazan’da (4) nüshaları bulunmaktadır. Bu çalışmada söz konusu eserde yer alan kim bağlama edatıyla ve bu edatın başka sözcük ve sözcük gruplarıyla (nite, kaçan, ol çaklık vs.) kalıplaşarak oluşturduğu bağlı cümle yapısındaki cümle türleri ele alınmıştır. Kim bağlama edatıyla kurulan cümleleri bazı araştırmacılar birleşik cümle başlığı altında, bazı araştırmacılar ise bağlı cümle başlığıyla ele almıştır. Bu cümle çeşidi üzerine farklı görüşler olmakla birlikte çalışmada bağlı cümle görüşü kabul edilmiş ve çalışma ona göre şekillendirilmiştir. Bağlama edatları arasında, günümüz Türkiye Türkçesinde kullanımı bulunmayan ancak tarihî Türk lehçelerinin birçoğunda rastlanan kim de önemli bir yere sahiptir. Bundan dolayı çünkü, ama, ve, veyahut gibi edatlarla kurulan cümleler nasıl bağlı cümle olarak değerlendiriliyorsa kim’le kurulan cümleleri de bağlı cümle başlığı altında ele almak gerekmektedir. Kısasü’l-Enbîyâ’da bu bağlama edatlarıyla kurulan bağlı cümlelerin toplam sayısı 678’dir. Bu sayının 544’ünü sadece kim bağlama edatıyla kurulanlar oluştururmuştur. Geriye kalan 134 adet bağlı cümle ise kim bağlama edatının farklı yapılarla kalıplaşarak oluşturduğu bağlama edatlarıyla kurulanlardan oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Rabgûzî, Kısasü’l-Enbîyâ, Bağlı Cümle, Kim Bağlama Edatı

Kaynakça

• AKTAN, Bilal (2006), “Nechü’l-Ferâdis’in Cümle Yapısı ile “taḳı” ve “kim” Bağlaçlarının Kullanılışı”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, s. 47-61.
• ARGUNŞAH, Mustafa ve YÜKSEKKAYA, Gülden Sağol (2015), Tarihî Türk Lehçeleri Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• ATA, Aysu (2019), Ḳıṣasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları), Giriş-Metin-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BOESCHOTEN, Hendrik Erik (1991), “The Lenıngrad Manuscrıpts of Rabghuzı's Qısas”, Türk Dilleri Araştırmaları, s. 47-78.
• CANAN, Semra (2016), Kısasü’l-Enbiya (Rabguzî) Üzerine Bir Dil İncelemesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
• CANAN YILDIZ, Semra (2023a), “Cemil Meriç’in “Bu Ülke” Eserinde Cümle Bağlayıcıları”, Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12, s. 112-125.
• CANAN YILDIZ, Semra (2023b), Tarihî Türk Lehçelerinde Cümle Bağlayıcıları, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Samsun.
• CİN, A. (2010), “Rabguzi’nin Kısasü’l Enbiyasının Tahran Nüshası”, Turkish Studies, 5(1), s. 237-245.
• DOĞAN, Enfel (2020), “Türkçe Söz Diziminin Bir Sorunu: Ki’li Cümleler Birleşik Cümle mi Yoksa Bağlı Cümle midir?”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 4 (22), s. 177-188.
• ECKMANN, Janos (2017), Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ECKMANN, Janos (2017), Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz. Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2013), Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (2012), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• GÖZÜTOK, Avni (2008), “Rabgûzî Kısasu’l-Enbiyâ: XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 33, s. 1-29.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2015), Türk Dilinde Edatlar (En eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar) -Yazı Dilinde-, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• HACIYECA, Naile (1997), “Nasıreddin Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiya İsimli Eserinin Semantik ve Poetik (Anlam ve Şiirsel) Cümle Yapı Özellikleri”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 11, s. 241-251.
• KARAAĞAÇ, Günay (2013), Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KARAHAN, Leyla (2013), Türkçenin Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (2017), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1955), “Türkçede Cümle Çeşitleri ve Bağlayıcıları”, Türk Dili Araştırma Yıllığı-Belleten, s. 59-71.
• ÖNLER, Zafer (2007), “Tarihsel Metinlerde kim ve kaçan kim Bağlaçlı Cümle Türü”, 27-28 Ağustos Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi: Kültür Üniversitesi Yayınları, s. 339-354.
• ÖZKAN, Mustafa (2004), “Eski Türkiye Türkçesinde Ki/Kim Bağlaçlarının Kullanılışı Üzerine”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 31, s. 243-255.
• ÖZKAN, Mustafa ve SEVİNÇLİ, Veysi (2012), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, İstanbul: Akademik Kitaplar.
• ÖZKAN, Abdurrahman, TOKER, Mustafa ve AŞCI, Ufuk Deniz (2016), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, Konya: Palet Yayınları.
• REZAEİ, Mehdi (2022), “Rabguzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Çağatayca Bir Nüshası”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XIX (1) (87), s. 87-111.
• SARI, Mustafa (2014), “Tarihsel Süreç Bakımından Farsça ki ve Türkçe kim Sözleri Arasındaki İlişki”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(1), s. 113-130.
• SAVRAN, Hülya (2004), “Uygurca ve Orta Türkçe Dönemindeki 'Kim'li Birleşik Cümlelerde Şartlı Yardımcı Cümleler ve Bu Cümlelerin Ana Cümleye Katılma Şekilleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 31, s. 319-336.
• TEKİN, Şinasi (1965). “Uygurcada Yardımcı Cümleler Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili Araştırma Yıllığı- Belleten, 13, s. 33-65.
• TOKATLI, Suzan (2005). “Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinde “Ki”, “Kim” Bağlama Edatı ve İlgi Zamirlerinin Zaman ve Kip Eklerine Yüklediği Görevler”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(1), s. 133-148.
• TOPALOĞLU, Ahmet (2019), Karşılaştırmalı Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• TULUM, Mertol (1978), Sinan Paşa, Maarifnâme, Metin ve Ki’li Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme. (Yayımlanmamış Doçentlik Tezi).
• YELTEN, Muhammet (2005), “Pars-Nâme’deki Ki’li Birleşik Cümleler Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(4), s. 45-56.