NÜZHETÜ’L-EBDĀN Fİ TERCEMETİ GĀYETİ’L-İTKĀN’DAKİ (251A-497B) BİTKİ ADLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Year 2025, Issue: 19, 96 - 122, 27.03.2025

Ayhan Dost , Şehrabanı Allahverdiyeva

https://doi.org/10.32579/mecmua.1588845

Abstract

İnsanlar var olduğundan beri doğadan faydalanmaktadır. Geçimini sağlamak, giyinme ihtiyacını karşılamak, barınmak ve beslenmek için doğadan elde ettiği ürünleri kullanan insanoğlu, sağlığını koruma ve hastalıklarını tedavi etme konusunda da yine doğaya yönelmiştir. Avcılık ve toplayıcılıkla başlayan bu süreçte insanlar, çevrelerindeki bitkilerin sadece besin değil, aynı zamanda şifa kaynağı olabileceğini fark etmişlerdir. Zamanla, hastalıklarını iyileştirmek amacıyla farklı bitkiler üzerinde gözlem yapmış, deneyimledikleri bu tedavi yöntemlerini sonraki nesillere aktarmışlardır. Hangi bitkinin hangi hastalığa iyi geldiğine dair elde edilen bilgiler, halk arasında (ya da insanlar arasında) yayılmış gerek telif gerekse tercüme eserler aracılığıyla çeşitli topluluklar arasında ortak bir başvuru kaynağı halini almıştır.
Bir dilin gelişimini, söz varlığını, cümle yapısını ve terim üretme kapasitesini tam olarak anlayabilmek, o dilin tarihî metinlerini incelemekle mümkündür. Bu çerçevede biz de 18. yüzyılda Mustafa Ebu’l-Feyz tarafından Türkçeye tercüme edilen Nüzhetü’l-Ebdān Fi Tercemeti Gâyeti’l-İtkân adlı eserde geçen bitki adlarını inceledik. Zira adı geçen eserde birçok bitki adı yer almaktadır. Bu bitkiler, çeşitli hastalıkları tedavi etmek amacıyla kullanılmakta olup eserde ayrıca hayvanlar, taşlar ve çeşitli gıdalara da değinilmektedir. Bu çalışmada, eserde geçen bitki adları ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Keywords

Tıp yazmaları, Bitki adları, Mustafa Ebu’l-Feyz, Nüzhetü’l-Ebdān Fi Tercemeti Gāyeti’l-İtkān, Bitkilerle Tedavi

A Study on Plant Names in Nüzhetü’l-Ebdān fī Tercemeti Gāyeti’l-İtkān (251A-497B)

Abstract

Since the beginning of their existence, humans have benefited from nature. Using the resources obtained from nature to make a living, meet clothing needs, find shelter, and sustain nourishment, humanity has also turned to nature for preserving health and treating illnesses. In this process, which began with hunting and gathering, people realized that the plants around them were not only a source of food but also a source of healing. Over time, they observed various plants to cure their ailments and passed on these treatment methods to future generations. Knowledge about which plant was effective for which ailment spread among people and became a common reference source for various communities through both original works and translated texts.
Understanding the development of a language, its vocabulary, sentence structure, and capacity for generating terms is only possible by examining its historical texts. Within this framework, we analyzed the plant names mentioned in the work Nüzhetü’l-Ebdān Fi Tercemeti Gâyeti’l-İtkân, translated into Turkish by Mustafa Ebu’l-Feyz in the 18th century. This work includes numerous plant names, which were used for treating various illnesses. Additionally, it references animals, stones, and various foods. In this study, the plant names mentioned in the text are examined in detail.

Keywords

Medical texts, Plant names, Herbal treatment, Nüzhetü’l-Ebdân Fi Tercemeti Gâyeti’l-İtkân, Mustafa Ebu’l-Feyz

References

• Ahmet Vefik Paşa. (2000). Lehçe-i Osmanî. (R. Toparlı, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alkayış, M. F. (2019). Türkiye Türkçesinde bitki adları. Hiperlink Yayınları.
• Alkayış, M. F. (2023). Bilgi yarışmalarının belirleyici unsurlarından biri olarak bitki adları: “Ben bilirim” örneği. Anlambilim MTÜ Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 3(1), 284-289.
• Ayan, A. ve Karpuz, H. Ö. (2020). Eski bir tıp el yazması “Tabibnāme”de bitki adları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 69 (Haziran), 7-34.
• Aydeniz, S. (2021). Bilinen ilk Türkçe telif tıp kitabı Edviye-i Müfrede’de bitki adları ve Türkçe sözlükteki izleri. A. Şahin (Ed.), Ana dili ve yabancı dil olarak Türkçe üzerine araştırmalar ( s. 145-174) içinde. Paradigma Akademi Yayıncılık.
• Aydın, E. (2006). Dünya ve Türk tıp tarihi. Güneş Kitabevi.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bursalı, M. T. (1923). Osmanlı müellifleri. C.3. Matbaa-i Amire.
• Demirhan Erdemir, A. (1996). Hekimbaşı Salih Bin Nasrullah (?-1669). Türk Dünyası Araştırmaları, (100), 195-202.
• Devellioğlu, F. (2002). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi.
• Dost, A. (2024). Nüzhetü’l-ebdān fį tercemeti ġāyeti’l-itķān (251a-497b) giriş-metin-sentaks-dizin-tıpkıbasım. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Adıyaman Üniversitesi.
• Gül Elbir, Z. (2000). Ġāyetü’l-beyān fį tedbįri bedeni’l-insān (giriş-inceleme-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. C. 1-2.Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçüker, P. (1994). Yadigar-ı ibn-i şerif (giriş-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Küçüker, P. ve Yıldız, Y. (2016). Tercüme-i müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) bitki adları üzerine bir inceleme. JASSS, (44), 13-32.
• Küçüker, P., ve Yıldız, Y. (2018). Tercüme-i müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (150b-295a) bitki adları üzerine bir inceleme (II). TÜRKLAD, 2(1), 109-137.
• Önler, Z. (1999). Celalüddin Hızır Paşa, müntahab-ı şifa II sözlük. Simurg Yayınları.
• Önler, Z. (2004). XIV.-XV. yüzyıl tıp metinlerinde Türkçe bitki adları. Kebikeç, (18), 273-301.
• Önler, Z. (2006). Divanü lugatit-Türk ve Kutadgu Bilig’de tıp terimleri. Kebikeç, (22), 135-150.
• Paçacıoğlu, B. (2014). İlaç ve bitki adları sözlüğü. Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Steingass, F. (2005). Persian-English dictionary. Çağrı Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, B. N. (1970). Eczacılık tarihi dersleri. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Tabip Mustafa Ebu’l Feyz (2005). Tuhfetü’l-müteehhilįn evlilik armağanı. (İ.Uzel, Haz.). Kebikeç Yayınları.
• Telli, B. (2017). Kenzü’s-sıhhatü’l-ebdāniyye eser-i mürşid-i Osmāniye inceleme-metin-gramatikal-dizin-tıpkıbasım. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Adıyaman Üniversitesi.
• Tietze, A. (2020). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati.C. 1-9. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tuğluk, M. E. (2022). Türkiye Türkçesinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında renk adlarıyla oluşturulmuş bitki adları. Edebi Eleştiri Dergisi, 6(2), 269-296.
• Tuncer, H. (1978). Yabani bitkiler sözlüğü. Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama sözlüğü (4. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, İ. (2009). Haza kitab-ı hulasa-ı tıbb, cerrah Mes’ud (giriş-inceleme-metin-dizin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Unat, E. K., İhsanoğlu, E., ve Vural, S. (2004). Osmanlıca tıp terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.