Idioms in the Story of Aç Bars

Year 2025, Issue: 20, 38 - 51, 30.09.2025

Elif Özkan

https://doi.org/10.32579/mecmua.1758500

Abstract

Idioms are fundamental topics covered in both vocabulary and semantics studies. They are not just a form of linguistic expression, they are also important elements that reflect the value judgments of a society. In this respect, studies on the vocabulary of Old Uyghur texts, on the one hand, reveal the linguistic richness of the period, and on the other hand, the semantic evaluation of this vocabulary enables the determination of information about the life that the society attributes to the words. In this study, the Story of Aç Bars, one of the texts belonging to the Buddhist environment in Old Uyghur Turkish, was examined and the idioms in the text were discussed. Old Uyghur literature is generally based on translation as a result of the Uyghurs being influenced by different religions. Although these texts with religious content are texts based on translation, they are very important in terms of showing the expressive power and subtleties of the Turkish language against abstract forms of expression. In this respect, by identifying the idioms in the story of Aç Bars, a contribution was made to the vocabulary of the Old Turkish language and the power of usage of Turkish was revealed. Through these idioms, inferences were made regarding the socio-cultural values in a literary text developed on the axis of belief. The identified idioms were analyzed using a comparative method. Thus, the existence of some idioms that were not previously included in the idiom studies on Old Uyghur Turkish was revealed. In addition, the existence of equivalent or similar uses of these idioms in Turkey Turkish was also investigated.

Keywords

Idiom , Vocabulary , Semantics , Old Uyghur Turkic , The Story of Aç Bars

Aç Bars Hikâyesi'nde Deyimler

Abstract

Deyimler, hem söz varlığı hem de anlam bilimi çalışmalarında ele alınan temel konulardandır. Yalnızca dilsel bir ifade biçimi değil, bir toplumun değer yargılarını da yansıtan önemli unsurlardır. Bu açıdan Eski Uygur metinleri üzerinde yapılan söz varlığına yönelik çalışmalar, bir yandan dönemin dil zenginliğini ortaya çıkarırken diğer yandan da bu söz varlığının anlamsal açıdan değerlendirilmesi toplumun söze yüklediği yaşantısıyla ilgili bilgilerin tespitini sağlar. Bu çalışma ile Eski Uygur Türkçesi Budist çevreye ait metinlerden olan Aç Bars Hikâyesi üzerinde inceleme yapılarak metinde geçen deyimler ele alınmıştır. Eski Uygur edebiyatı, Uygurların farklı dinlerin etkisine girmesi sonucu genel olarak çeviriye dayalıdır. Dinî içerikteki bu metinler her ne kadar çeviriye dayalı metinler olsalar da Türk dilinin soyut ifade biçimleri karşısındaki anlatım gücünü ve inceliklerini göstermesi bakımından çok önemlidir. Bu açıdan Aç Bars Hikâyesi’nde geçen deyimlerin tespiti ile Eski Türk dilinin söz varlığına katkıda bulunulmuş ve Türkçenin kullanım gücü ortaya çıkarılmıştır. Bu deyimler aracılığıyla inanç ekseninde gelişen edebî bir metinde yer alan sosyokültürel değerlere ilişkin çıkarımlar yapılmıştır. Tespit edilen deyimler karşılaştırmalı bir yöntemle ele alınmıştır. Böylece Eski Uygur Türkçesi üzerine yapılmış deyim çalışmalarında daha önce yer verilmeyen birtakım deyimlerin varlığı ortaya koyulmuştur. Ayrıca bu deyimlere eş ya da benzer kullanımların Türkiye Türkçesindeki varlığı da araştırılmıştır.

Keywords

Deyim , Söz Varlığı , Eski Uygur Türkçesi , Aç Bars Hikâyesi. , Anlam Bilimi

References

• Aksan, D. (2012). Türkiye Türkçesinin dünü, bugünü, yarını. Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin sözvarlığı. Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2016). Anlambilim -Anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi-. Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1968). Atasözleri ve deyimler (El kitabı). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Aksoy, Ö. A. (1971). Atasözleri ve deyimler sözlüğü I, atasözleri sözlüğü. Ankara Üniversitesi Basımevi, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, Ö. A. (1976). Atasözleri ve deyimler sözlüğü II, deyimler sözlüğü. Ankara Üniversitesi Basımevi, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berbercan, M. T. (2016). Bayagut oglı Otaçı Beg hikâyesi. Derin Yayınları.
• Besli, N. (2025). Eski Uygurcada köŋül örit- ve köŋül turgur- deyimlerinin kullanımları üzerine. Söylem Filoloji Dergisi, 10 (1), 736-748. https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1623783
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Çagatay, Ş. S. (1945). Altun Yaruk’tan iki parça. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çotuksöken, Y. (1988). Deyimlerimiz. Varlık Yayınları.
• Demirci, K. (2015). Türkoloji için dilbilim –Konular kavramlar ve teoriler-. Anı Yayıncılık.
• Elmalı, M. (2022). Daśakarmapathāvadānamālā –On günahın zincirleme hikâyesi-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” hikâyesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gül, M. ve Yalçın, İ. (2010). Açıklamalı deyimler atasözleri ve özdeyişler sözlüğü. Koza Yayın Dağıtım.
• Gümüşatam, G. (2012). Deyim bilimi ışığında deyim kavramı. The Journal of Academic Social Science Studies, 5(7), 357-364. https://jasstudies.com/?mod=makale_ing_ozet&makale_id=26287
• Işık, H. (2003). Budizm. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(16).
• Karadavut, A. (2024, Mayıs 24-26 ). Sekiz Yükmek Yaruk’tan Eski Türkçenin deyim varlığına katkılar [Tam Metin]. Söylem 3. Uluslararası Filoloji Sempozyumu, İstanbul, Günce Yayıncılık, s. 144-157. https://www.gunceyayinlari.com/site_document/files/dosya/3-soylem_sempozyum_tam_metin_kitabi_40873.pdf
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kemal, M. (2004). Buddhist Türkçe eserlerdeki deyimler üzerine. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri II. (20-26 Eylül, s. 1793-1808) içinde). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Müller, F. W. K. ve Gabain, A. Von. (1945). Çaştani Bey hikâyesi Uigurica IV – A. (S. Himran, Çev.). Bürhaneddin Erenler Basımevi.
• Müller, F. W. K. ve Gabain, A. Von. (1946). Uygurca üç hikâye, Uigurica IV – B, C, D. (S. Himran, Çev.). Bürhaneddin Erenler Basımevi.
• Subaşı Uzun, L. (1991). Deyimleşme ve Türkçede deyimleşme dereceleri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2, 29-39. Şen, S. (2020). Eski Uygur Türkçesi dersleri. Kesit Yayınları.
• Şen, S. (2022). Eski Türkçesinin deyim varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toklu, O. (2003). Dilbilime giriş. Akçağ Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Ağzı dili (ağzı) kurumak. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 12 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Canı acımak. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 12 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Candan geçmek. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 14 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Kalp (kalbini) kırmak. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 15 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yüreği rahatlamak. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 12 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yüreği ferahlamak (hafiflemek). Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 15 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Gönlünden geçirmek (geçmek). Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 16 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). (Bir şeyden) Gözünü ayırmamak. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 12 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Ne yaptığını bilmemek. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 16 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Aklını kaçırmak. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 16 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Gam yememek. Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 17 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Dili damağına yapışmak (dili damağı kurumak). Sozluk.gov.tr Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü içinde. 21 Mayıs, 2025, tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir
• Uçar, E. (2023). Altun Yaruq Sudur’un Berlin versiyonundan neşredilmemiş yeni parçalar (Tegzinç II, III, VIII ve IX’a ait parçalar). Journal of Old Turkic Studies, 7(1), 200-233. https://doi.org/10.35236/jots.1235667
• Uğur, A. ve Tokyürek, H. (2023). Altun Yaruk Sudur metninde sadece ikileme yapısında görülen fiiller üzerine. Dil Araştırmaları, 17(32), 9-34. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1186363
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurish-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın el sözlüğü, eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademia der Wissenschaften zu Göttingen.
• Zeren, M. E. (2015). Maniheizm ve Budizm’in Uygurların kültür hayatına etkileri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.