Kur’ân’da Mücmel Olarak Zikredilip Anlamları Hz. Peygambere Sorulan Lafızların Eş Anlamlılarıyla Münasebeti

Year 2025, Issue: 20, 85 - 94, 30.09.2025

Mehmet Yusuf Haklı

https://doi.org/10.32579/mecmua.1772714

Abstract

Bu çalışma da Kur’ân-ı Kerim’in farklı sûrelerinde, toplamda on iki yerde geçen Yüce Allah’ın mücmel olarak zikrettiği ve akabinde Hz. Muhammed’e (s.a.s.) anlamlarını (mahiyetlerini) sorduğu mücmel lafızlar ele alınmıştır. Bu âyetlerde mücmel olarak zikredilen lafızlar hakkında, lafzın geçtiği âyeti takiben gelen âyetlerde bilgi sahibi olmak mümkündür; ancak lafzın hangi münasebetle, başka bir lafzın yerine kullanıldığı hususu açık değildir. Amacımız kelimeler arasındaki bu münasebeti ortaya koymaktır. Bunun içinde alanın uzmanı olan müfessirlerin yaptıkları yorumlara ihtiyaç vardır. Çalışma boyunca şöyle bir yöntem takip edilmiştir: Önce âyetlerin metinleri verilmiş sonra bu metinlerin anlamları meâlen değil de özetle verilmiştir. Sonra on iki farklı âyette geçen kelimelerin hangi anlamlara geldiği tespit edilmiştir. Özelikle bu kelimelerin, yerine kullanıldığı (eşanlamlı) kelimeyle münasebeti ortaya konulmuştur. “Hakka”, “Karia”, “Yevmü’d-din” ve yevmü’l-fasl’in hangi münasebetle kıyametin yerine kullanıldığı, “sakar”, “hutame” ve “haviye”nin neden cehennemle eşanlamlı olarak kullanıldığı, “siccîn” ve “illiyyun” kelimelerinin hangi münasebetle gaybi (metafizik) alemi ifade etmek üzere istimal edildiği hususu incelenmiştir. Yine aynı kapsamda Kur’an’ın indiği gece için neden “leyletü’l-kadr” tabirinin kullanıldığı, “akabe”nin ne anlam ifade ettiği ve “târık” kelimesinin neden bir yıldıza isim olarak verildiğine dair inceleme yapılmıştır. Tefsir alanında şöhret kazanmış birçok esere müracaat edilmiş; kelimenin en doğru manası tespit edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Lafız , Mücmel , Kıyamet , Cehennem , Münasebet

The Relatıon Of The Words Mentıoned In The Qur'an As Vague And Whose Meanıngs Were Asked To The Prophet Wıth Theır Synonyms

Abstract

In this study, we have dealt with the words mentioned in different surahs of the Holy Qur'an, in twelve places in total, in which Allah Almighty mentions them in a vague manner and then asks the Prophet Muhammad (PBUH) about their meaning (their nature). It is possible to learn about the words mentioned in these verses in the verses that follow the verse in which the word is mentioned, but it is not clear on what occasion the word is used in place of another word. Our aim is to reveal this relationship between words. For this, we need the interpretations of the commentators who are experts in the field. The following method was followed throughout the study: First, the texts of the verses are given and then the meanings of these texts are summarized, but not in a literal sense. Then the meanings of the words in these twelve different verses were determined. In particular, the relationship between these words and the word they are used in place of (synonymous) words is revealed. The relationship between the words “Haqqa”, “Karia”, “Yawm al-din” and “Yawm al-fasl” are used as synonyms for the Day of Resurrection; why “sakar”, “hutame” and “haviya” are used as synonyms for hell; and the relationship between the words ‘siccîn’ and “illiyyun” are used to express the unseen (metaphysical) realm. In the same context, why the term “leylet al-qadr” was used for the night the Qur'an was revealed, what ‘aqaba’ means, and why the word “tariq” was given as the name of a star were examined. Many famous works in the field of tafsir were consulted and the most accurate meaning of the word was tried to be determined.

Keywords

Word , Vague , Relation

References

• Beğavî, Ebû Muhammed b. Mes’ud. (1420). Meâ’limü’t-tenzîl fi tefsiri’l-Kur’an. thk. (Abdurrezzâk el-Mehdî, Thk.). (1. Baskı). Daru İhyâi Türâsi’l-‘Arabî.
• Cerrahoğlu, İ. (2007). Tefsir usûlü. (16. Baskı). TDV Yayınları
• Cevzî, Cemâluddin Ebû’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. (1425/2004.). Tezkiretü’l-erîb fî tefsirî’ğarîb. (Târık Fethî es-Seyyid, Thk.) (1. Baskı). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Cevzî, Cemâluddin Ebû’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. (1422). Zâdu’l-mesîr fî İlmi’t-tefsir.(Abdurrezzâk el-Mehdî, Thk.).(1. Baskı). Dâru’l-Kütübi’l-Arabî.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. ‘Umer. (1419). Tefsîru’l-Kur’ani’l-‘azîm. (Muhammed Huseyn Şemsuddîn, Thk). (1. Baskı). Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Kurtûbî, Şemsuddin Ebu ‘Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebibekr b. Ferahi’l-Ensarî. (1384/1964). el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’an. (Ahmed el-Birdunî ve İbrahim Etfiş, Thk.). (2. Baskı). Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye.
• Mahallî, C. ve Suyûtî, C. Abdurrahman b. Ebîbekr. (ty.) Tefsiru’l-Celâleyn. (1. Baskı). Dâru’l-Hadîs.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. (ts.). Tefsiru’l-Maverdî (en-Nüket ve’l-Uyûn). (es-Seyyid İbn Abdulmaksûd b. Abdurrahîm, Thk.) Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Mâturidî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Ebû Mansûr. (1426/2005). Te’vilâtü ehli’s-sünne. (Mecdî Baslûm, Thk.). (1. Baskı). Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. (1429/2008). el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. (Şâhîd el-Buşeyhî,Thk.). (1. Baskı). Câmiatü'ş-Şârika Külliyâtü'd-Dirasâti'l-Ulyâ ve'l-Bahsi'l-İlmi.
• Mukātil b. Süleymân, Ebû’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. (1423). Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. (Abdullah Mahmûd Şehâte,Thk.). (1. Baskı). Dâru İhyâi’t-Türâs.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfizuddin. (1419/1988). Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vil. (Yusûf Alî Büdeyvî, Thk.). (1. Baskı). Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ebi’l-Hasen b. el-Hüseyn el-Gaznevî. (1415). Îcâzu’l-beyân an meâni’l-Kur’ân. (Huneyf b. Hasan el-Kâsımî, Thk.). (1. Baskı). Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Huseyn Fahruddin. (1420). Mefâtîhu’l-gayb. (3. Baskı). Dâru İhyâu Turâsi’l-‘Arabî. Sâbunî, Muhammed Alî. (1417/1997). Safvetu’t-tefâsir. (1. Baskı). Dâru’s-Sâbunî.
• Semânî, Ebû’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî.( 1418/1997). Tefsîru’l-Kur’ân. (Yâsîn b. İbrâhîm ve Ğanîm b. Abbâs Abdu’l-Ğanîm,Thk.). (1. Basım).Dâru’l-Vatan.
• Semerkandî. Ebû’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. (ty.) Bahru’l-Ulûm.
• Suyûtî, Celaluddîn Abdurrahmân b. Ebîbekr. (1394/1974). el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. (Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim, Thk.). el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Ammetu li’l-Kütûb,
• Suyûtî, Celaluddîn Abdurrahmân b. Ebîbekr. (ty.). ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. Dâru’l-Fikr.
• Taberî, İbn Cerîr. (1420/2000). Câmiu’l-beyân an te’vili âyi’l-Kurân. (Ahmed Muhammed Şâkir, Thk.) (1. Baskı). Müessesetü’r-Risâle.
• Vâhidî, Ebûl-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed b. Alî. (1414). el-Vecîz fî tefsiri Kitâbi’l-Azîz. (Adnân Safvân Dayûdî, Thk.). (1. Baskı). Dâru’l-Kalem-Dâru’ş-Şâmiyye.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen b. Alî b. Ahmed b. Muhammed b. Alî. (1415/1994). et-Tefsîru’l-Vesît. (eş-Şeyh Adil Ahmed Abdulmevcûd vd. Thk.). (1. Baskı). Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. (1408/1988). Meâni’l-Kur’ân ve i’rabuhu. (1. Baskı). Alemu’l-Kitâb.
• Zemahşerî, Cârullah Ebû’l-Kasım Mahmûd b. ‘Umar. (1407). el-Keşşâf ‘an hakâiki ğevâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fi vucuhi’t-te’vîl. (1. Baskı). Dâru’l-Kütübi’l-Arabî.