Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi Sonrasında Osmanlı Taşrasında Medrese Kurma Teşebbüsleri (1910-1914)

Yıl 2023, , 106 - 133, 02.01.2024

Hasan Şahintürk

https://doi.org/10.60051/medbel.1404928

Öz

Öz
Bu makalenin konusu, 1910 Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi’nden 1914 Islah-ı Medâris Nizamâmesi’ne kadar geçer dört yıllık süreçte, Osmanlı taşrasındaki asr-ı hazıraya uygun, fünûn-i cedide derslerini programında barındırır bir şekilde kurulması amaçlanan medreselerdir. 26 Şubat 1910 tarihinden itibaren Medâris-i İlmiye Nizamnâmesinin yayımlanmasıyla beraber artık medreselerde fünûn-i cedide dersleri okutulmaya başlanmıştır. Fakat bu uygulama büyük oranda İstanbul ile sınırlı kalmış, fünûn-i cedide dersleri taşradaki medreselerde birkaç örnek uygulama dışında yaygınlık kazanamamıştır. Bu sebeple bazı vilayetlerde zamanın koşullarına uygun, mevcut medreselerin dışında yeni bir medrese kurma girişimleri söz konusu olmuştur. Bu girişimler, nizamnâmenin bir gereği olarak ortaya çıkmamıştır. Fakat nizamnâmenin fünûn-i cedidenin medreselerde okutulmasına olanak sağlaması dolayısıyla oluşturmuş olduğu ortam bu girişimlere bir zemin hazırlamıştır. Priştine, Van ve Bağdat’ta örneklerine rastlayabildiğimiz bu projeler savaşlar ve mâlî kaynak yoksunluğu sebebiyle hayata geçirilememiştir. Fakat ders programları, fiziki-mimari özellikleri, amaçları ve kendi bölgeleri için taşıdıkları misyon bakımından incelenmeye değerdir. Zira bu medreseler mevcut medreselerin yanında alternatif yeni bir medrese anlayışı sunmaktadır. Ayrıca mevcut medreselerden fiziki-mimari özellikleri bakımından daha farklı ve büyük düşünülen bu medreseler, Darü’l-Fünûn benzeri olarak tahayyül edilmiştir. Bu medreselerin talebe sayısı da mevcut medreselerden çoktur. Bunun yanında bu medreseler, kurulması planlanan vilayet ve civarı için taşıdığı misyon bakımından da dikkat çekicidir. Zira Priştine, Van ve Bağdat belirtilen yıllarda Osmanlı Devleti’nin çeşitli sorunlarla mücadele ettiği vilayetlerdir. Bu anlamda medreselerin, hem halkın dini ve dünyevi eğitim seviyesini yükseltmek hem de bölgedeki farklı propagandalara engel olma amaçları bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Medrese, Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi, Fünûn-i Cedide, Darü’l-Fünûn, Bağdat, Van, Priştine

Kaynakça

• “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”, Düstur, C. 2. (İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1330): 127-138.
• Ahmed Zahid, “Islah-ı Medâris Bugün Ne Sûretle Kâbil Olabilir?”, Sırât-ı Müstâkim. C. 5. S. 128 (16 Şubat 1911): 390-395.
• Aktaran, Nesrin. “Medine Külliye-i İslâmiyye Medresesinin Açılması Üzerine İslâmcı Aydınların Etki ve Katkısı (1908-1918)”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 9. S. 1, (Mart 2022): 602-626.
• Aktaran, Nesrin. II. Meşrutiyet Dönemi İslamcılık Akımının Medrese Algısı (1908-1918). Ankara: Soncağ Akademi Yayınları, 2021.
• Altuntaş, Zeynep. “Islah-ı Medâris Nizamnâmesi’ne Giden Yolda Islah Risâleleri”. Osmanlı Medreseleri Eğitim Yöntem ve Finans. ed. Fuat Aydın, Mahmut Zengin, Kübra Cevherli, Yunus Kaymaz. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019: 521-537.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Atayy Yayınları, 2018.
• Ayar, Talip. “XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Osmanlı Medreseleri”. Tarihçiliğe Adanan Bir Ömür Prof. Dr. Nesimi Yazıcı’ya Armağan. ed. Eyüp Baş, Halide Aslan. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2022: 383-412.
• Aydoğan, Erdal. İttihat ve Terakki’nin Doğu Politikası 1908-1918. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2005.
• Ayna, Bayram. “Rusların Kürt Aşiretleriyle İlişkilerinde Abdürrezzak Bedirhan’ın Faâliyetleri (1906-1915)”, Sosyal Bilimler Dergisi. S. 20 (Şubat 2018): 137-153.
• Cesur, Süleyman. Mustafa el-Galâyînî’nin Hayatı, Eserleri, Edebi ve İlmi Görüşleri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Çağrıcı, Musa. “Edebü’d-Dünya ve’d-Din”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 406-408. İstanbul: TDV Yay., 1994.
• Çeliktaş, Hasan Sabri. Osmanlı Yüksek Din Eğitimi Anlayışının Değişimi (XIX. Ve XX. Yüzyıl). İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2023.
• Elmalı, Hüseyin. “el-Hamâse”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15: 440-441. İstanbul: TDV Yay.,1997).
• Ergün, Mustafa. İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri 1908-1914. Ankara: Pagem Akademi, 2021.
• eş-Şek’a, Mustafa Muhammed. “İbn Abdürrabbih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 281-283. İstanbul: TDV Yay., 1999.
• Eşrefefendizade Şevketi, Medâris-i İslamiye Islahat Programı. İstanbul: Harabat Matbaası, 1329.
• Gökalp, Ziya. Makaleler-I. haz. Şevket Beysanoğlu, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• Gündüz, Mustafa. Sultan. II. Abdülhamid’in Sadrazamı Küçük Mehmed Sa’îd Paşa’nın Hâtırâtı. C. 1, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Gürünlü Hilmi, (Bayezid Dersiamlarından). “Islâhât-ı Medâris Hakkında bir Mütâlaa”, Sırât-ı Müstâkim. C. 3. S. 65 (02 Aralık 1909): 200-205.
• Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-Ebhur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31: 548-551. Ankara: TDV Yay., 2020.
• Hoca Muyhiddin, Medreselerin Islahı, [Basım yeri yok], 1313.
• İzger, Ahmet Zeki ve Kara, İsmail. Cevdet Paşa’nın Lâyihaları Devlet Din Islahât Hukuk Maarif. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Kazanlı Halim Sabit, “Islah-ı Medâris Münasebetiyle”, Sırat-ı Müstakim. C. 5. S. 124 (19 Ocak 1911): 324-336.
• Kılıç, Hulusi. “Ebü’l-Ferec el-İsfahânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 316-318. İstanbul: TDV Yay.,1994.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31: 64-66. Ankara: TDV Yay., 2020.
• Koca, Ferhat. “Menârü’l-Envâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 118-119. Ankara: TDV Yay., 2004.
• Kuzucu, Kemalettin. “Balkanlar’da Son Osmanlı Padişahı: Sultan V. Mehmed Reşad’ın 1911 Yılındaki Rumeli Seyahati”, Türksosbilder Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi. C. 2. (2017): 1-39.
• Kuzucu, Kemalettin. “Kosova’daki Tarihi ve Kültürel Mirasımız Meşhed-i Hüdavendigar”, Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi. S. 34 (Ağustos 2015): 53- 84.
• Lâ (Akçuraoğlu Yusuf), “Medreselerin Islâhı”, Sırât-ı Müstâkim. C. 4. S. 29 (25 Şubat 1325): 6-9.
• Maiyet-i Seniyyeden İsmail Bey, Hâtıra-yı Seyâhat Selanik, Üsküp, Kosova ve Manastır Notları. haz. Adem Ölmez, Ankara: Türk Tarih Yayınları, 2020.
• Mehmed Ubeydullah, Islah-ı Medâris-i Kadime. İstanbul: Matbaa-i Hayriye, 1329.
• Musa Kazım ve H. Eşref Edib, “Medreselerde Tedrîsâtın Islâhı”, Sırât-ı Müstâkim. C. 3. S. 54 (16 Eylül 1909): 22- 24.
• Neziri, Besir. “Priştine’de Açılması Planlanan Medrese-i İslamiye”. Tarih Boyunca Rumeli Coğrafyasında İlim, İrfan ve Hikmet. ed. Sıddık Ağçoban. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022, 143-150.
• Öcal, Mustafa. “Müderris ve Talebelerinin Kaleminden Osmanlı Devleti’nin Son Çeyreğinde Medreselerin Ahvali”. Osmanlı Medreseleri Eğitim Yöntem ve Finans. ed. Fuat Aydın, Mahmut Zengin, Kübra Cevherli, Yunus Kaymaz. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019: 539-578.
• Ölmez, Adem. “II. Meşrutiyet Devrinde Osmanlı Medreselerinde Reform Çabaları ve Merkezileşme”, Vakıflar Dergisi. S. 41 (Haziran 2014): 127-140.
• Ömer Fevzi, (Bursa Mebusu). “Islah-ı Medâris”, Beyanü’l-Hak. S. 15 (29 Kanunievvel 1324): 324-325.
• Özdemir, Mehmet. “Makkarî Ahmed b. Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27: 445-446. Ankara: TDV Yay., 2003.
• Polat, Muhittin. “Konya Islah-ı Medâris-i İslamiye Medresesi” (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2018.
• Sarıkaya, Yaşar. “II. Meşrutiyet ve Medreseler: Geleneksel Bir Kurumun Modernleşme Sürecinde Var Olma Mücadelesi”, Dîvân Disilplinlerarası Çalışmalar Dergisi. C. 13. S. 25, (2008/2): 37-73.
• Sarıkaya, Yaşar. “Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi”, İslam Araştırmaları Dergisi. S. 3 (1999): 23-39.
• Taş, Kenan Ziya. Osmanlının Son Cihan Projesi Kudüs Selâhaddin Eyyubî Külliye-i İslamiyesi. İstanbul: Post Yayınları, 2016.
• Tülücü, Süleyman. “Muallakat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 308-310. Ankara: TDV Yay., 2020.
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003
• Uyanık, Ercan ve Çam, İrfan Davut. “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Medreselerde Islahat Tartışmaları”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler. ed. Fikret Gedikli. C. 1 Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Yayınları, 2013: 277-260.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Yaman, Ahmet. “Kenzü’d-Dekâik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 261-262. Ankara: TDV Yay., 2002.
• Yazıcı, Nesimi “İsmal (Tuncu) Bey’in, Hâtıra-i Seyahât’inde Sultan Mehmed Reşad’ın Rumeli Ziyareti: Kosova”, Belleten. C. LXXVIII, S. 283 (Aralık 2014): 1099-1135.
• Yılmaz, Harun. “Osmanlı Son Döneminde Medreselerin Islahı ve Panislamizm Tartışmaları Bağlamında Bir Medrese: Kudüs Selâhaddîn-i Eyyûbi Külliye-i İslâmiyyesi ve Külliye Talimatnamesi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. C. 51. S. 51 (Aralık 2016): 79-113.
• Zengin, Zeki Salih. “II. Meşrutiyet Döneminde Kudüs ve Medine’de İki Eğitim Kurumu: Medrese-i Külliye ve Selahaddin Eyyubî Külliye-i İslamiyesi”, Belleten. C. 81. S. 291 (Ağustos 2013): 589-618.
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlı Medreselerindeki Gerilemenin Sebep ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme, Vakıflar Dergisi. S. 26 (1997): 401-409.
• Zeyrek, Suat. “II. Meşrutiyet’te Demokratik Muhalefetin Sonu: Arnavut İsyanları ve Sonuçları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S. 22, (2012/2): 299-336.