Henry Morgenthau ve Amiral Bristol'un Gözünden Ermeni Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 73 - 86, 30.06.2022

Samet Özdoğan

Öz

Amerika Birleşik Devletleri (ABD) büyükelçisi Henry Morgenthau, 1915 olaylarını çarpıtarak hem kendi hükümetine hem de dünyaya anlatmış, Ermeni propagandasına destek vermişti. 1919 yılında Morgenthau’nun yerine yüksek komiser sıfatıyla atanan Amiral Bristol, hem selefinin hem de Ermenilerin oluşturduğu algıdan etkilenmiş bir şekilde İstanbul’a gelmiş, kendisine gelen haberlerin tesirinde kalarak Osmanlı hükümetine, Ermeniler konusunda Osmanlı Devleti’ni itham altında bırakan bir muhtıra vermişti. Ancak zamanla gerçekleri görüp fark ettikçe, tavrı değişmiş ve daha mutedil bir çizgi izlemiş, Ermeni aşırılıkların da önüne geçmeye gayret göstermişti.

Ermenilerle ilgili bu çalışma, Amiral Bristol’ün Osmanlı Devleti’ne vermiş olduğu muhtırayı ve dönemin Osmanlı yönetiminin bu muhtıraya verdiği cevabı ele alacaktır. Bu muhtırada Osmanlı Devleti’ni itham eden Bristol’ün sonrasında değişen tavrının ne anlam ifade ettiği üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Henry Morgenthau, Amiral Bristol, Ermeniler, Muhtıra, Kafkasya

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ahmad, Feroz. İttihat ve Terakki 1908-1914. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2017.
• – Jön Türkler ve Osmanlı’da Milletler. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Akçam, Taner. İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu. Ankara: İmge Kitabevi, 2002.
• Akşin, Sina. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Ankara: İmge Kitabevi, 2017.
• Akter, Ahmet. Tehcir Öncesi Anadoludan Amerikaya Ermeni Göçü 1834-1915. 1. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• Ar, Kamil Necdet. Türk-Amerikan İlişkileri Çerçevesinde Ermeni Meselesi (1918-1923). İstanbul: Kaynak Yayınları, 2011.
• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi 1919 II. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1995.
• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi 1919-1920 III. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1997.
• Arşiv Belgelerine Göre Tehcire Giden Yol. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2016.
• Avagyan, Arsen ve Gaidz F. Minassian. Ermeniler ve İttihat ve Terakki, İşbirliğinden Çatışmaya. Ankara: Aras Yayıncılık, 2013.
• Ayışığı, Metin. Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2004.
• Bakar, Bülent. Ermeni Tehciri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2021.
• Barton, Charles Bernard. “Mark Lambert Bristol and The Debate Between İnternational İdealism and Realism”. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2018.
• Bayrakdar, Bayram. “Tarih ve Propaganda: Morgenthau’nun Öyküsü ve Mavi Kitap Örneği”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. C. 16. S. 33 (2016): 135-161. Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916-1922). Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2003.
• Bozkurt, Abdurrahman. İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2014.
• Bryson, Thomas A. “Türkiye’de Bir Açık Kapı Diplomatı: Amiral Mark L. Bristol”. Çeviren. Aytunç Ülker. Tarih Okulu Dergisi. S. 1 (2008): 105-128.
• Criss, Bilge. İşgal Altında İstanbul 1918-1923. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Çiçek, Kemal. Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917. Ankara: Cedit Neşriyat, 2020.
• Dadrian, Vahakn N. Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller. Çeviren. Attila Tuygan. İstanbul: Belge Yayınları, 2004.
• Erhan, Çağrı. Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri. Ankara: İmge Kitabevi, 2015.
• Erickson, Edward J. Osmanlılar ve Ermeniler Bir İsyanın ve Karşı Harekatın Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Gökbilgin, M. Tayyib. Milli Mücadele Başlarken Mondros Mütarekesi’nden Büyük Millet Meclisi’nin Açılmasına. İstanbul: Kronik Yayınları, 2018.
• Güher, Ebru. “Başlangıcından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Türk-Amerikan İlişkileri”. (Yayımlanmamış doktora tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2013.
• Günay, Nejla. “Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat Terakki ve Ermenileri”. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2015.
• Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2012.
• Halifeoğlu, Meral. “1914-1945 Yılları Arası Türk Amerikan İlişkileri”. (Yayımlanmamış doktora tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2012.
• Karaca, Ali. Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Karacakaya, Recep. Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923). Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2001.
• – Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005.
• Karayumak, Ömer. Ermeniler Ermeni İsyanları Ermeni Katliamları. İstanbul: Vadi Yayınları, 2007.
• Kévorkian, Raymond. Ermeni Soykırımı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Köse, İsmail. “Amerika’nın İstanbul Büyükelçisi H. Morgenthau’nun Türk Algısı”. Tarih Dergisi. S. 56 (2012): 55-87.
• – “ABD Yüksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol’un 1919 Yılı Haziran Ayında Ermenistan Dışişleri Bakanı ve Bakan Vekili Alexander Hatisyan ile Yaptığı Görüşme”. Yeni Türkiye Dergisi. S. 61 (2014). 1115-1128.
• Kuran, Ercüment. “Amiral Bristol Raporu ve ABD’de Türk Aleyhtarı Ermeni Propagandasının Tarihçesi”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu. ed. Hasan Celal Güzel, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001: 189-207.
• Kuzgun, Meral. “Türk-Amerikan İlişkilerinde Ermeni Meselesi: Amiral Bristol Örneği”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 6. S. 12 (2016): 38-67.
• Küçükvatan, Mahir. “Tehcir Kararı Üzerine Amerika Kamuoyunda Ermeni Propagandası”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. C. 12. S. 24 (2012): 87-107.
• Lewy, Guenter. 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu? Çarpıtılan-Değiştirilen Tarih. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Lowry, Heath W. Büyükelçi Morgenthau'nun Öyküsü'nün Perde Arkası. Çev. Belkıs Torfilli. İstanbul: İsis Yayımcılık, 1991.
• Mardin, Şerif. Jöntürklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 1989.
• McCarthy, Justin. Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012.
• Morgenthau, Henry. Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü. İstanbul: Belge Yayınları, 2017.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri I (1839-1895). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri II (1896-1919). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2007.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları I (1878-1895). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları II (1895-1896). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları III (1896-1909). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2009.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları IV (1909-1916). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2009.
• Öksüz, Hikmet ve İsmail Köse. ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol’ün Rapor ve Savaş Günlüklerinde Ermeni Meselesi (1919-1927). Trabzon: KATÜ Yayınları, 2015.
• Özkan, Kenan. Milli Mücadele Dönemi Türkiye-ABD İlişkileri 1918-1923. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Özdemir, Hikmet, Yusuf Halaçoğlu, Ömer Turan ve Kemal Çiçek. Sürgün ve Göç. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004.
• Polat, Özge. “Muhtelit Mütareke Komisyonu ve Faaliyetleri (1918-1922)”. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Sarınay, Yusuf. 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve İskanının Perde Arkası. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2012.
• Şafak, Nurdan. Osmanlı-Amerikan İlişkileri. İstanbul: OSAV, 2003.
• Şimşir, Bilal. “Türk-Amerikan İlişkilerinin Yeniden Kurulması ve Ahmet Muhtar Bey’in Vaşington Büyükelçiliği (1920-1927)”. Belleten. C. 41. S. 162 (1977): 277-356.
• – “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine.”, Tarihte Türkler ve Ermeniler X. Cilt. Ankara: TTK, 2014: 45-98.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler. 3. Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Türkmen, Zekeriya. Vilâyat-ı Şarkiye (Doğu Anadolu Vilayetleri) Islahat Müfettişliği 1913-1914. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2006.
• Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Belge Yayınları, 1987.
• Yavuz, Fikrettin ve Zeynep İskefiyeli. “İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Berlin Kongresi’ne Gönderdiği Heyetin Avrupa’daki Faaliyetleri”. Belleten. C. 84. S. 299 (2020): 357-401.
• Yaylıer, Dinç. “Türk-Amerikan İlişkilerinde Amiral Mark Bristol’ün Rolü 1919-1927”. Türk Yurdu Dergisi. C. 18. S. 125 (1998). 38-44.
• Yıldıztaş, Mümin. Yaralı Payitaht İstanbul’un İşgali. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2019.
• https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/ittihat-ve-terakki-cemiyeti-ve-ermeniler/ [Erişim Tarihi: 25 Nisan 2022]
• https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/24-nisan-1915te-ne-oldu/ Erişim Tarihi [04.06.2022]
• https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/sevk-ve-iskan-uygulamasi/ Erişim Tarihi [04.06.2022]
• https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/abd-buyukelcisi-henry-morgenthau-oykusu-ve-gercekler/ Erişim Tarihi [04.06. 2022]