İbâdî Gelenekte Hadis Şerhçiliği ve Yorum

Year 2025, Volume: 16 Issue: 2, 123 - 143

Ahmet Özdemir

https://doi.org/10.51605/mesned.1757258

Abstract

Hâricîler, hicri birinci asırda özellikle iman ve küfür gibi daha çok itikâd ile ilgili tartışmalar neticesinde birçok farklı kola ayrılmış ve zaman içerisinde İbâdiyye hariç söz konusu gruplar dağılıp yok olmuşlardır. İbâdiyye, Hâricîlerin özellikle diğer Müslümanlar hakkındaki sert görüşlerine katılmayarak onlardan ayrılmış ve Abdullâh b. İbâd (öl. 86/705) liderliğinde teşkilatlanmış mutedil bir fırkadır. Erken dönemde teşekkülünü tamamlayan İbâdiyye, Emevî ve Abbasîlerle mücadeleleri neticesinde kendi devletleri olan Rüstemîler’i kurmuş ve günümüzde ‘Umân Sultanlığı’nın yanı sıra Kuzey Afrika’daki birçok ülkede çok sayıda müntesibi bulunan bir mezheptir. İbâdiyye, Hâriciyye’nin diğer kollarının aksine eserleri günümüze ulaşan tek fırkadır. Mezhebin önemli temsilcilerinden olan Câbir b. Zeyd (öl. 93/711-12), Ebû Ubeyde (öl. 145/762) ve Rabî‘ b. Habîb (öl. 175/791) gibi muhaddisler, hicri birinci ve ikinci asırda hadis tedvin ve tasnif faaliyetine katkıda bulunmuşlar ve söz konusu ilmî faaliyetler neticesinde hadis edebiyatının ilk ürünleri ortaya çıkmıştır. İlk hadis musannefâtından biri Rabî‘ b. Habîb’in el-Câmiu’s-Sahîh adlı eseri, günümüze kadar ulaşmıştır. İmam Mâlik (öl. 179/795) ile çağdaş olan Rabî‘ b. Habîb’in el-Câmiu’s-Sahîh veya Müs-nedu’r-Rabî‘ olarak da bilinen eseri, İbâdiyye nezdinde Kur’ân’dan sonra en muteber dinî kitap olarak kabul edilmiş ve günümüzde birçok baskısı yapılmıştır. Hadis şerhi bakımından İbâdî kaynakların son derece sınırlı olduğunu belirtmek gerekir. İbâdiyye’nin ana hadis kaynağı olan Rabî‘ b. Habîb’in el-Câmiu’s-Sahîh’i üzerine iki önemli şerh yazılmıştır. Birincisi Ebû Sitte diğeri ise Nureddîn es-Sâlimî tarafından kaleme alınmıştır. Şu an elimizde matbu olan İbâdî ilk hadis şerh çalışması, hicri 1087’de vefat eden Ebû Sitte’nin Rabî‘in el-Câmiu’s-Sahîh’i üzerine yazdığı şerhtir. Diğer bir şerh ise 1913’te vefat eden Nureddîn es-Sâlimî’nin yine aynı eser üzerine yazmış olduğu çalışmadır. Bunun dışında İbâdî âlimlerce hadis alanında yazılmış başka şerh çalışması varsa da ya kütüphanelerde gün yüzüne çıkarılmayı bekleyen yazma halindedir ya da yukarıda söz ettiğimiz iki şerhin muhtasarıdır. Dolayısıyla İbâdî âlimler tarafından yazılmış olan hadis şerh çalışmaları hem sınırlı hem de geç dönemlere aittir. Biz de çalışmamızı bu iki hadis şerhi bağlamında gerçekleştirdik. İki şerhten hareketle İbâdiyye mezhebinin hadis şerh metodolojisini tespit etmeye çalışacağız. Yapılacak çalışma neticesinde şu soruların cevaplarını bulacağımızı ümit ediyoruz: İbâdiyye, hadis şerhi alanında ne tür kaynaklara sahiptir ve söz konusu eserlerin özellikleri nelerdir? Hadis şerhlerinde ne tür kaynaklara müracaat etmişlerdir? Şerhlerinde Sünnî kaynaklardan ne derece yararlanmışlardır? Hadisleri anlama ve yorumlamada ne tür bir usul geliştirmişlerdir? Hadis şerhlerinde mezhepsel bakışın tesiri ne orandadır? Özellikle İbâdiyye fırkasının temel ilkeleriyle alakalı konularda söz konusu rivayetlere ne şekilde yaklaşılmıştır? İbâdî ile Sünnî şârihlerin yöntemleri ne derece benzeşmektedir? Çalışmanın neticesinde aslında İbâdî şerh geleneğinin, Sünnî gelenekten pek farklı olmadığı görülmüştür. Elbette şerh anlayışlarına kendi bakış açılarını yansıtmışlardır. Ancak bunun doğal karşılanması gerektiği açıktır. Zira bugün Sünnî gelenek içerisinde dahi Hanefî, Malikî, Şâfiî, Hanbelî, Zâhirî gibi farklı renklere sahip şerh anlayışları görmek mümkündür. Zaman içerisinde mezheplerin birbirinden etkilendiklerini ve İbâdî şârihlerin özellikle Sünnî gelenekten ciddi anlamda etkilendiğini söylemek gerekir. Günümüzde hadis ve sünnetin anlaşılması ve bu alanda oluşturulan usul ve metodoloji noktasında özellikle Sünnî geleneğin tesirinde kalındığı bilinen bir husustur. Kanaatimizce Sünnî geleneğin tesirinde olan usule, İbâdî geleneği de eklemek gerekmektedir. Böylece hadis ve sünnete bakış açımız daha da zenginleşmiş olacaktır. Ayrıca mezheplerinin Kur’ân ve sünnet merkezli olduğunu belirten, Kütüb-i Sitte başta olmak üzere Ehl-i Sünnet’e ait önemli hadis kaynaklarına müracaat eden ve gerektiğinde Sünnî dört fıkhî mezhebin görüşlerine de başvuran bir mezhep de ötekileştirilmemiş olacaktır. Zira ümmetin ihtilaflarda kaybolmaya değil genel ilke ve prensipler etrafında birlik olmaya daha fazla ihtiyacı vardır.

Keywords

İbâdiyye , Hadis , Şerh , Yorum , Ebu Sitte , Salimi

Hadith Commentary and Interpretation in the Ibadi Tradition

Abstract

The Kharijites [Arabic: Khawārij], in the first century AH, split into many different groups mainly due to disputes over theological issues such as faith [Arabic: imān] and unbelief [Arabic: kufr]. All of these fractions, except for the Ibādiyya, dispersed and vanished over time. The İbādiyya is a moderate sect organized under the leadership of Abdullah b. İbād (d. 86/705) after disregarding harsh view sustained by mainstream Khawārij especially those related to other Muslims. Having completed its formation at a much earlier period, the Ibādiyya succeded to found its own state, the Rustamids, after a long struggle with the Umayyad and Abbasid dynasties. Today, it is a sect with numerous adherents in many countries of North Africa, as well as in the Sultanate of Oman. Unlike other branches of Khāwrij, the İbādiyya is the only one whose works have survived to the present day. Prominent representatives of the sect include Jābir b. Zayd (d. 93/711-12), Abū ʿUbayda (d. 145/762) and Rabīʿ b. Habīb (d. 175/791) whose scholarly activities, in the first and second centuries AH, contributed a great deal to the collection and codification of the prophetic sayings (Arabic: ahādīth) leding to the emergence the first products of hadith literature. One of the first hadīth collections as entitled al-Jāmiʿ al-Sahīh belongs to Rabīʿ b. Habīb, a contemporary of İmām Mālik (d. 179/795). This work, known also as Musnad al-Rabīʿ, has survied the test of the time and is considered by the İbādiyya as the most authoritative religious book after the holy divine speech, the Qurʾān. It is currently available in numerous editions. It should be noted though that Ibādī sources are extremely limited in terms of hadīth commentary. Two important commentaries have been written on Rabīʿ b. Habīb’s Musnad, the main hadith source of the Ibādīs. The one written by Abū Sittah, who died in 1087 AH, is accepted as the first ever İbādī commentary on hadīth. The other one is written by Nūr al-Dīn al-Sālimī, who died in 1913. Both are currently available in print Apart from these, commentaries produced by İbādī scholars in the field of hadīth, if there are any, are either in manuscript form waiting to be discovered or are summaries of the two we have already mentioned above. Therefore, the hadīth commentaries written by Ibādī scholars are both limited and belong to recent periods. We have conducted our study in the context of these two hadīth commen-taries. Based on these two, we will attempt to identify the hadīth commentary methodology of the Ibādī school of thought. We anticipate the results of this study to provide answers to the following questions: What types of sources are available to the Ibādiyya in the field of hadīth commentary, and what are the characteristics of these works? What types of sources did they refer to in their hadīth commentaries? To what extent did they benefit from Sunnī sources in their commentaries? What kind of methodology did they develop for understanding and interpreting hadīths? To what extent did sectarian perspectives influence hadīth commentaries? How did they approach narrations that are related to the fundamental principles of the Ibādī sect? To what extent do the methods of Ibādī and Sunnī commentators resemble each other? Results obtained from this study show that the Ibādī tradition of interpreting hadīth is not very different from that of the Sunnīs. Of course, İbādī commentaries reflect their own perspectives. However, this should be considered natural. For even within the Sunnī tradition today, it is possible to come across different commentary approaches, such as the Hanafī, Mālikī, Shāfi'ī, Hanbalī, and Zāhirī schools. Nonetheless, it must be noted that over time different schools of thought have influenced each other, and that Ibādī commentators have been seriously influenced by the Sunnī tradition in particular It is a well known fact that understanding of of hadīth, the principals (Arabic: usūl) and methodology developed for this sake are particularly influenced by Sunnī tradition. In our opinion, we need to acknowledge the influence of Ibādī tradition as well. This will further enrich our perspective on hadith and prophetic sunnah. Furthermore, this will put a halt to the marginalization of a school of thought that emphasizes the centrality of the Qurʾān and Sunnah, refers to important hadith sources of Ahl al-Sunnah, particularly the Six canonical Books, and consults the views of the four Sunnī schools of jurisprudence when necessary. For the ummah needs no conflict, division and disintegration. What it needs the most is getting to gether, forming a unity and following fundamental guidelines.

Keywords

Ibadiyya , Hadith , Commentary , İnterpretation , Abu Sitte , Salimi

References

• Avtebî, Selmete b. Müslim b. İbrahim. Kitâbu'd-diyâ'. 23 Cilt. Uman Sultanlığı: Vizâretu'l-Evkâf ve Şu'unu'd-Diniyye, 2010.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Huseyn. el-Esmâ ve's-sıfât. 2 Cilt. Cidde: el-Mektebetu's-Sevâdî, 1993.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Huseyn. Ma’rifetu’s-sünen. 15 Cilt. Pakistan: Câmiatu’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1991.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu's-sahîh. nşr. Mustafa Dîb el-Buğâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Ca'birî, Ferhât b. Ali. el-Bu'du'l-hadârî li'l-akideti inde'l-İbâdiyye. 2 Cilt. Gardaye/Cezayir: Cem'iy-yetu't-Turâs, 1991.
• Çakan, İsmail Lütfü. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları. İstanbul: İFAV, 2010.
• Cem'iyyetu-Turâs, Licnetu'l-Bahsi'l-İlmî. Mu'cemu alâmi'l-İbâdiyye. 2 Cilt. Cezayir: el-Matbaatu'l-Arabiyye, 2. Basım, 1999.
• Cenâvunî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Hayr. Kitâbu'l-vad'. Uman Sultanlığı: Matbaatu'l-fecâle, ts.
• Cîtâlî, Ebu Tahir İsmail b. Musa. Kanâtiru’l-hayrât. 2 Cilt. Uman Sultanlığı: Dâru'l-kutubi'l ilmiyye, 2001.
• Cîtâlî, Ebu Tahir İsmail b. Musa. Kavâidu'l-İslâm. 2 Cilt. Uman Sultanlığı: Mektebetu't-Dâmir, 2010.
• Dercînî, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Said. Tabakâtu'l-meşâyih bi'l-Mağrib. Cezayir: Matbaatu'l-Ba's, ts.
• Ebû Sitte, Ebu Abdillah Muhammed b. Amr es-Sedvîkşî. Hâşiyetu't-tertîb 'alâ el-câmii's-sahîh. 5 Cilt. Cezayir: Metâbiu Dâri'l-Bahs, 1994.
• Elbânî, Muhammed Nasiruddin Silsiletu ahâdisi'd-da'îfe. 14 Cilt. Riyad: Dâru'l-Me'arif, 1992.
• Hadremî, İbrahim b. Kays el-Hamedânî. Divân. Uman Sultanlığı: Meşâriku'l-Envâr, 2002.
• İbn Abdilber, Ebu Amr Yusuf b. Abdillah b. Muammed Câmiʿu beyâni'l-ilim ve fazlihi. 2 Cilt. Suud: Daru İbni'l-Cevzî, 1994.
• İbn Batta, Ebu Abdullah Ubeydullah b. Muhammed el-Ukberî. el-İbânetu'l-kubrâ. 9 Cilt. Riyad: Dâru'r-râye, 1994.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. Müsned. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetu'r-Risâle, 2001.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân Ebu Hatim el-Bustî. Sahîhu İbni Hibbân. 18 Cilt. Beyrut: Müessese-tu'r-Risâle, 1988.
• İbn Huzeyme, Ebûbekir Muhammed b. İshak. es-Sahîh. 2 Cilt. y.y.: el-Mektebetu'l-İslamî, 2003.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. es-Sünen. nşr. Şuayb Arnavut. 5 Cilt. Beyrut: Dâru'r-Risâle el-Alemiyye, 2009.
• İbn Râhûye, Ebu Yakub İshak b. İbrahim el-Hanzalî. el-Müsned. 5 Cilt. Medine: Mektebetu'l-İmân, 1991.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî el-Hafîd. Bidâyetu'l-Müctehid. 4 Cilt. Kahire: Daru'l-Hadis, 2004.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Mevzû'ât. 3 Cilt. Medine: Mektebetu's-Selefiyye, 1966.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs el-Malikî. ez-Zehîra. Beyrut: Dâru'l-Ğarb, 1994.
• Kâsânî, Alauddin Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. B.y.: Dâru'l-kutubi'l-ilmiyye, 1986.
• Ma'mer, Ali Yahya. el-İbâdiyye fi mevkibi't-tarîh. 3 Cilt. Kahire: Dâru Kutubi'l- Arabiyye, 1964.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîh. nşr. Muhammed Fuad Ab-dulbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Turâsi'l-Arabi, ts.
• Nevevî, Muhyiddin Yahya. el-Minhâc şerhu sahihi Müslim. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Turâsi'l-Arabî, 2. Basım, 1392/1972.
• Özdemir, Ahmet. Hâricî/İbâdî Gelenekte Hadis Şerhçiliği. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Rabî‘ b. Habîb, el-Ezdî el-Basrî. el-Câmiu's-sahîh musnedu'l-İmam er-Rabî‘ b. Habîb. 4 Cilt. Uman Sul-tanlığı: Mektebetu'l-İstikâme, 2003.
• Rustâkî, Hamîs b. Said eş-Şaksî. Menhecu't-talibîn ve belâğu't-râğibîn. Uman Sultanlığı: Vizâretu't-Turâsi'l-Kavmî, 2. Basım, 1984.
• Sâbi'î, Nasır b. Süleyman b. Said. el-Havâric ve'l-hakikati'l-ğâibe. Uman Sultanlığı: Mektebetu'l-Cîl el-Vâ'id, 2. Basım, 1999.
• Sâlimî, Abdullah b. Humeyyid Nureddin. Cevâbâtu'l-İmam es-Sâlimî. 6 Cilt. Cilt. Uman Sultanlığı: Mektebetu'l-İmam es-Sâlimî, 2001.
• Sâlimî, Abdullah b. Humeyyid Nureddin. Meşâriku envâri'l-ukûl. 2 Cilt. Maskat: Dâru'l-Cîl, 1989.
• Sâlimî, Abdullah b. Humeyyid Nureddin. Şerhu'l-câmi'i's-sahîh. 3 Cilt. Mısır: Matbaatu'l-Ezhâr el-Bâruniyye, 1326/1908.
• Şemmâhî, Amir b. Ali. el-Îdâh. 4 Cilt. Uman Sultanlığı: Vizâretu't-Turâsi'l-Kavmî, 4. Basım, 1999.
• Şemmâhî, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Said. es-Siyer. 2 Cilt. Mısır: el-Matbatu'l-Bâruniyye, 1992.
• Şemmâhî, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Said. es-Siyer. Kahire: el-Matbaatu'l-Baruniyye, 1301/1884.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Marife, 1993.
• Şerîfî, Mustafa b. Muhammed. eş-Şeyh Nureddîn es-Sâlimî muceddidu ummetin ve muhyi imâmetin. Cezayir: Cemiyyetu't-Turâs, 2011.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Fevâidu'l-mecmû'a. Beyrut: el-Mektebetu'l-İlmiyye, 1407/1986.
• Siyâbî, Zahir b. Suud b. Seyf. Şumûsu'l-hakk. Cezayir: Cemiyyetu't-Turâs, 2016.
• Tahâvî, Ebu Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Muhtasari't-Tahâvî. 8 Cilt. B.y.: Dâru'l-Beşâir el-İslamiyye, 2010.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. es-Sünen. nşr. Beşar Avvad Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslamiyye, 1998.
• Vercelânî, Ebû Ya’kub Yusuf b. İbrâhîm. el-‘Adl ve’l-insâf fi marifeti usuli’l fıkhi ve’l-ihtilâf. 2 Cilt. Uman Sultanlığı: Vizâretu't-Turâsi'l-Kâvmî, 1984.