Emtia Vadeli İşlem Sözleşmesinde Nakdi Mutabakat ve “Îne Satımı” ilişkisi

Year 2025, Issue: 13, 729 - 761, 15.03.2025

Abdullah Onur

https://doi.org/10.56720/mevzu.1593561

Abstract

Emtia vadeli işlem sözleşmesi vadeli işlem borsalarında gerçekleştirilen her iki bedelin de vadeli olduğu sözleşmedir. Bu sözleşme, ikinci dünya sa-vaşı sonunda uluslararası para birimlerini Amerikan dolarına, doları ise altına bağlayan Brettoon Woods anlaşmasının sona ermesinin ardından kul-lanılmaya başlanmıştır. Zira anlaşma sona erdiğinde emtia fiyatlarında aşırı dalgalanmalar meydana gelmiş ve bu dalgalanmaların meydana getirdiği risklerden korunma amacı hasıl olmuştur. Sözleşme; teknik yapısından do-layı fiziki teslim, ters işlem ve nakdi mutabakat olmak üzere üç farklı şekilde sonlandırılabilmektedir. Bu sözleşmelerin nakdi mutabakatla sonlanması, taraflara daha az maliyetle emtianın fiyat riskinden korunma imkânı sağla-dığından oldukça önemlidir. Bu makale, nakdi mutabakatla sonlanan emtia vadeli işlem sözleşmesinin İslam hukukunda ele alınan îne satımına benzer-liğini değerlendirmektedir. Bu kapsamda vadede taraflar arasında takas yapılmasının îne satımına benzerlikte ne tür bir sonuç doğuracağı meselesi hususi olarak incelenmiştir. Böylelikle, emtia vadeli işlem sözleşmesinin faiz işlemi için bir hile olup olmadığı izah edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda konunun daha iyi anlaşılabilmesi için çalışmada ilk olarak emtia vadeli işlem sözleşmesinin nakdi mutabakatla sonlanmasına temas edilmiş ardından îne satımında takas konusu ele alınmıştır. Daha sonra nakdi mutabakatla son-lanan emtia vadeli işlem sözleşmesi ile îne satımı mukâyese edilmiştir.

Keywords

Emtia vadeli işlem sözleşmesi, Îne satımı, Nakdi mutabakat

The Relationship Between Cash Settlement in Commodity Futures Contracts and "Bay’ al-‘Inah"

Abstract

The commodity futures contract is defined as a contract executed on fu-tures exchanges where both considerations are deferred. This contract was introduced following the termination of the Bretton Woods Agreement, which had pegged international currencies to the US dollar and the dollar to gold after World War II (1944). Upon the agreement's conclusion, extre-me fluctuations in commodity prices were observed, necessitating protection against the risks posed by these fluctuations. Due to its technical structure, the contract can be terminated in three different ways: physical delivery, reverse transaction, and cash settlement. The termination of these contracts through cash settlement is considered particularly significant as it provides parties with the opportunity to hedge against price risks of commodities at a lower cost. In this article, the similarity between commodity futures cont-racts terminated through cash settlement and the 'inah sale as discussed in Islamic law is examined. Within this context, the focus is placed on what kind of implications would be generated by the clearing between parties at maturity in terms of similarity to the bay’ al-‘Inah. Thus, it is attempted to reveal whether the commodity futures contract is a subterfuge for the inte-rest rate transaction. In this context, a detailed examination of the commo-dity futures contract terminated through cash settlement is first provided, followed by an in-depth analysis of the 'inah sale. Subsequently, a compari-son is drawn between the commodity futures contract terminated through cash settlement and the 'inah sale.

Keywords

Commodity futures contracts, bay’ al-‘Inah, cash-settled commodity futures contracts

References

• Akdemir, Caner. İslam Hukukunda Beyu’l-ma’dûm ve Günümüz Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri Açısından İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Aktepe, İshak Emin. Faiz ve Finansman Hadisleri. İstanbul: Yedirenk, 2010.
• Âli Süleymân, Mübârek b. Süleymân b. Muhammed. Ahkâmü’t-teâmül fi’l-esvâki’l-mâliyye. Riyad: Kunûzu İşbiliyya, 2005.
• Apaydın, Yunus. “Îne”. Türkiye Dİyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/283-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aslan, Tünay, Yılmaz, Erdal. “Finansal Risklerin Yönetilmesinde Türev Ürünlerin Kullanımı: Borsa İstanbul (Bist) 100 Endeksi’ndeki Şirketler Üzerine Bir Araştırma”. İşletme Araştırmaları Dergisi 8/1 (2016), 663-678.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. el-İnâye Şerhu’l-Hidâye. Beyrût: Dâru’l-fikr, ts.
• Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. İnâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrût: Daru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Bak, Başak. “Borsa Opsiyon Sözleşmesi”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64/4 (ts.), 39-75.
• Bashir, Muhammad Âmine. Risk Managament in Islamic Finance: An Analysis of Derivatives Instruments in Commodity Markets. çev. Sak, Ali Kürşat, Karakaya, Gencay. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Bayındır, Abdulaziz. Ticaret ve Faiz. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2008.
• Bayındır, Servet. Fıkhî ve İktisâdî Açıdan İslâmî Finans (Para ve Sermaye Piya-saları 2). İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Bayındır, Servet. “Katılım Bankacılığı İçin Yeni Bir Ürün Olarak Mal (Emtia) Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Fıkhi Açıdan İncelenmesi”. Finansal Yenilik ve Açılımları ile Katılım Bankacılığı. haz. Aydın Yabanlı. 155-206. İstan- bul: Erkam Matbaası, 2009.
• Bayındır, Servet. “Şafiî Fukahasının Beyu’l-îne hakkındaki Yaklaşımı ve Bu-nun Günümüz İslâmî Finans Piyasalarına Yansıması”. İstanbul Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013).
• Biket, Cahit Alkım. Yatırım Bankalarında Emtialara Dayalı Vadeli Enstrüman-ların Kullanımı ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Buhârî. Sahîhu’l-Buhârî. y.y.: Dâr-u tûku’n-necât, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kurân. Beyrût: Daru ihyâi türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Şerhu muhtasaru’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed, Said Bektaş. Beyrût: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım., ts.
• Chambers, Nurgül. Türev Piyasalar. İstanbul: Beta Yayınları, 2007.
• Darîr, Sıddık Muhammed Emin. el-Garâr ve eseruhu fi’l-ukûd. Beyrût: Dâru’l-cîl, 1990.
• Demir, Koray, Kaya, Arslan. “Türev İşlemlerin Hukuka Uygunluğu Sorunu – Bankaların Türev İşlemlerden Doğan Yükümlülükleri”. İstanbul Hukuk Mecmuası 76/1 (2018), 174-204.
• Deniz, Birnur. Osmanlı Öncesi Orta Asya Hanefî Fıkhında Îne Akdi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Derdîr,. Şerhu’-s-sağîr alâ ekrabi’l-mesâlik. Beyrût: Muhammed Abdüsselâm Şâhin, 1995.
• Doğan, Buket. Genel Olarak Türev Araç Sözleşmeleri ve Vadeli İşlem Sözleşme-sine Hukuki Bir Bakış. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Durmuş, Abdullah. Fıkhî Açıdan Günümüz Para Mübadelesi İşlemleri. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Durmuş, Abdullah. “II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi ‘Gü-nümüzdeki Meseleler’”. Döviz Vadeli ve Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri. ed. Bayyiğit, Mehmet. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınlar, 2016.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’as b. İshak el-Ezdî Dâvud es-Sicistânî. Kitâbü’s-Sünen. thk. Muhammed Avvâme. Cidde: Daru’l-kıble li’s-sekâfeti’l-İslâmiyye, 1419.
• Ebû Gudde, Abdüssettâr. “el-İhtiyârât fi’l-esvâki’l-mâliyye”. Mecelletü Mec-mai’l-fıkhi’l-İslâmî.
• Ebû Zeyd, Abdulazim. “et-Tahlilü’l-fıkhi ve’l-makasıd li’l-müştakkati’l-mâliyye”. Mecelletü Camiati’l-Melik Abdulaziz el-İslâmî 3/27 (2014).
• Ebû Zeyd, Abdülazîm. “tahlîlü’l-fıkhî ve’l-mekâsıdî li’l-müştakkâti’l-mâliyye”. Mecelletü Camiati’l-Melik Abdulaziz el-İslâmî 27/3 (2014 1435), 3-44.
• Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Firuzabadi. Kâmûsu’l-muhît tercümesi= el- Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mütercim Âsım Efendi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Ku-rumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Erol, Ümit. Futures Piyasaları: Teori ve Pratik. Ankara: Türkiye Bankalar Bir-liği, 1994.
• Ersan, İhsan. Finansal Türevler: Futures, Options, Swaps. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 1998.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tezhîbü’l-Luga. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kâhire: Daruru’l-Mısriyye, ts.
• Feddâd, Ayyâşî. el-Bey’u ale’s-sıfati li’l-ayni’l-gâibeti vema yesbütü fi’z-zimmeti. el-Ma’hedü’l-İslâmî li’l- buhus ve’t-tedrîb, 1420.
• Feyyâz, Atıyye. Sûku’l-evraki’l-mâliyye fi mîzani’l-fıkhi’l-İslâmî. Kâhire: Dâru’n-Neşr li’l-Camiât, 1998.
• Geyikçi, Umut Burak. Türev Ürünler ve Swap İşlemleri. Gazi Kitabevi, 2019.
• Gözübenli, Beşir. “Türk Hukuk Tarihinde Vakıf Mallarının Faizli İşletilmesi Hakkında Tahlîlî bir Değerlendirme”. XI. Vakıf Haftası Kitabı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1994.
• Hasan, Ahmed Muhyiddin Ahmed. Amelü şerikâti’l-istismâri’l-İslâmî. Mekke: y.y., 1984.
• Hattâb, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Abdur-rahman Ruaynî. Mevâhibü’l-celîl li şerhi muhtasarı Halîl. nşr. Zekeriya Umeyrât. Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1416.
• Hattâb, Kemâl Tevfîk. “Nahve Sûk Mâliyye İslâmiyye”. b.y.: y.y., t.s.
• Heyet. el-Meayîru’ş-Şeriyye (AAOIFI). Manama: Heyetü’l-muhâsebe ve’l-mürâcea li’l-müessesati’l- mâliyyeti’l-İslâmîyye, 2010.
• Heyet. Karârât ve tavsiyyât. Dımaşk: Dâru’l-kalem, t.y.
• Heyetü Râbıtati’l-âlemi’l-İslâmî el-Macmau’l-fıkhi’l-İslâmî. Karârât. Mekke: y.y., 1985.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdulaziz ed-Dımeşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Usâmeddin b. Muhammed Sâlih Ferfûr. Dımaşk: Ma’hedu Cemiyyetü’l-Fethi’l-İslâmî, 1421.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Said el-Endülüsî el-Kurtûbî. el-Muhallâ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaatü’n-nehza, 1348.
• İbn Hümâm, Kemaleddîn Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamîd. Fet-hü’l-kadîr. Beyrût: Darü’l-fikr, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ebû Be-kir. İ’lamü’l-muvakkiin an Rabbi’l- alemîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Mısır: b.y., 1955.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrût: Dâru İhyai’t-türasi’l- Arabî, t.s.
• İbn Neccâr, Ebû Bekr Takiyyuddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdulaziz. Münteha’l-irâdât fî cemi’l-Mukni’ mea’t-tenkîh ve ziyâdât (Osman en-Necdî haşiyesi ile basılmıştır). thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrût: Müessesetü’r-risale, 1999.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l- muktesid. b.y.: Dâru’l-mârife, 1402.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Mu-kaddimetü’l-mümehhidât. Beyrût: Hacci-Muhammed, 1988.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takıyyüddin Ahmed b. Abdulhalîm. Mecmûatü’l-fetâvâ. thk. Âmir el-Cezzâr, Enver el-Bâz. b.y.: Dâru’l-vefa, 1426.
• İmrânî, Abdullah b.Muhammed b. Abdullah. Ukûdü’l-mâliyyeti’l-mürekkebe: dirase fıkhiyye te’sıliyye ve tatbîkiyye. Riyad: Darü’l-künûzi İşbîliyyâ, 1427.
• İnanır, Ahmet. Osmanlı Fetvalarında Muâmele-i Şer’iyye Bey’i-îne. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Kâdıhân, Ebü’l-Mehasin Fahreddin Hasan b. Mansur. Fetâvâ Kâdîhan. Kâhi-re: Muhammed Şâhin Efendi, 1865.
• Kamali, Muhammad Hashim. Islamic Commercial Law An Analysis of Futures and Options. çev. Lila, Nazan. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin. “el-Esvâkü’l-mâliyye fi mîzani’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî 7/1 (1992 1412).
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaaddin Ebû Bekr b. Mesud Ahmed el-Hanefî. Bedâiu’s-sanâî’ fi tertibi’ş-Şerai’. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406.
• Khan, M. Akram. “Commodity Exchange and Stock Exchange in Islamic Economy”. The American Journal of Islamic Social Science 5/1 (1988).
• Khan, M. Fahim. Islamic Future and Their Markets. Cidde: Islamic Develop-ment Bank Islamic Researc and Training Institute, 2000.
• Koy, Ayben. Türev Piyasalar: Emtia Türevleri-Opsiyonlar, Vadeli İşlem Sözleş-meleri, Swaplar. Ankara: Seçkin Yayınlar, 2020.
• Köse, Saffet. İslam Hukukunda Kanuna Karşı Hile. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1996.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Mevsûa-tü’l-Kavâidi’l-Fıkhiyyeti’l-Mukârene et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed Si-rac, Ali Cum’a Muhammed. Kâhire: Daru’s-selâm, 2004.
• Kurâ, Muhammed Ali Kurâ. “el-Eshum, el-ihtiyârat, el-müstakbeliyyât ve envâ’uhâ ve’l-muâmelatilleti tecrî fîhâ”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî 7/1 (1992 1412), 193-222.
• Kuruç, Bilsay. “Brettoon Woods Antlaşması’nın 70. Yılı”. Hacettepe Üniversi-tesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 34/1 (2016), 57-26.
• Lâhim, Usâme b. Hamûd b. Muhammed. Beyu’d-deyn ve tatbîkâtühü’l-muâsıra fi fıkhi’l-İslâmî. Riyad: Darü’l- Meymân, 1433.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah el-Esbahî. el-Muvattâ: rivayetü Muhammed b. Hasen. thk. Takıyyüddin en-Nedvî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1991.
• Menûfî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şâzelî. Kifayetü’t-tâlibi’r-Rabbânî li risâleti Ebî Zeyd el-Kayravânî. thk. Yusuf eş-şeyh Mu-hammed el-Bukâî. Beyrût: Dâru’l-fikr, 1412.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasan Alaeddin Ali b. Süleyman b. Ahmed. İnsaf fî ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilaf ala mezhebi’l- İmami’l-mübeccel Ahmed b. Han-bel. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Abdülfettah Muhammed el- huluv. Dâru’l-hicr (Mukni’ ile basılmıştır)), 1414.
• Mihnâ, Hâlid b. Abdurrahmân b. Nâsır. el-Müştakkât mâliyye fıkhiyye. b.y.: y.y., 2013.
• Mîsâvî, Abdullah es-Sâdık. “el-Ukûdü’l-müstakbeliyye min manzûri’ş-Şerîati’l-İslâmîyye”. Mecelletü’l-ulumi’l- kânuniyye ve’ş-Şeriyye 17 (2020).
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. Sahîh-u Müslim. thk. Ebû Süheym el-Kerbî. Riyad: Beytü’l-efkârî’d-düvelî, 1998.
• Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Salim. Fevâkihü’d-Devanî alâ risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî. thk. Abdülvaris Muhammed Ali. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1430.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Muhammed Enes Musta-fa el-Hûn. Sünenü’n-Nesâî. Dımaşk: Dâru’r-risale el-alemiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahya b. Şeref b. Nûrî. Ravzatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müttakîn. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvaz. Beyrût: Daru alemi’kütüb, 2003.
• Onur, Abdullah. “Emtia Vadeli İşlem Sözleşmesinde Tarafların Hukuki Ko-numunun İslam Hukukuna Göre Değerlendirilmesi”. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi (İEFD) 9/2 (31 Aralık 2023), 210-240. https://doi.org/10.54863/jief.1338284
• Onur, Abdullah. İslam Hukuku Açısından Emtia Vadeli İşlem Sözleşmesi (Futu-re İşlemler). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Te-zi, 2024.
• Osmânî, Muhammed Takî. Buhûs fî kazaya fıkhiyye muâsıra. Katar: Vizâra-tü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmîyye, 2013.
• Özpolat, İbrahim. İslam Hukuku Açısından Emtia Türev Sözleşmeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Özşahin, A. Kerem. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Hukukî Niteliği. Ankara: Ser-maye Piyasası Kurulu, 1999.
• Penezoğlu, Yusuf Gökhan. Hukukî Yönleriyle Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Müşteri ile Piyasa Üyesi Arasındaki İlişki. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bi-limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Sââtî, Aburrahîm Abdulhamîd. “Nahve müştekkât mâliyye İslâmîyye li-idarati’l-mehâtiri’t-ticariyye”. Mecelletü Camiati’l-Melik Abdulaziz el-İslâmî 11 (1999 1419).
• Sellâmî, Muhammed Muhtâr. “el-İhtiyârât”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî 7/1 (1992), 327-339.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. Beyrût: Darü’l-Ma’rife, ts.
• Serenli, Mehmet Fatih. İslam Hukukunda Beyu’l-Îne Akdi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Şafiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. thk. Rıfat Fevzi Abdülmuttabib. İskende-riyye: Dâru’l-vefâ, 2001.
• Tunalı, Esma. Vadeli İşlemler Piyasaları ve Türkiye Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası VOB ile Londra Finansal Future ve Opsiyon Borsası LİFFE’nin Kar-şılaştırılması. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Uzunoğlu, Sâdî. Yeni Finansman Teknikleri. İstanbul: Strata yayınları, 1998.