İbn Şâzân en-Nîsâbûrî’nin Sahâbe’ye Yönelttiği Tenkitlerin Değerlendirilmesi

Year 2025, Issue: 13, 897 - 933, 15.03.2025

Abdullah Çimen

https://doi.org/10.56720/mevzu.1617663

Abstract

Şiî kelam ve fıkıh âlimi İbn Şâzân en-Nîsâbûrî (ö. 260/874), tefsir, ha-dis, fıkıh alanlarında eser yazmış ancak Şiî kelamcısı olarak tanınmıştır. Şîa’nın tarihi açısından büyük öneme sahip olan Hişâm b. Hakem’in fikirleri etrafında tezâhür eden kelam ekolünün önemli temsilcileri olan Yunus b. Abdurrahman ve Muhammed b. Halil es-Sekkâk’dan sonra halef olarak bu ekolü temsil etmiştir. İbn Şâzân en-Nîsâbûrî, yazdığı en önemli eseri olan el-Îzâh’ı, imâmeti savunmak, muhalif mezhep ve fırkalara reddiye amacıyla yazmış ancak sahâbeden pek çok kişinin isimlerini de sıralayarak tenkide tabi tutmuştur. İbn Şâzân en-Nîsâbûrî eserinde sahâbeden bazı kimseleri müstakil başlıklar altında zikrederek ağır ithamlarda bulunmuştur. İsimleri zikredilen sahâbîlerin mihne sürecinde tenkit edilen sahâbîler olması dikkat çekicidir. İbn Şâzân’ın başlıklar halinde sıralayarak tenkit ettiği sahâbîler: Hz. Muâviye, Talha ve Zübeyr, Abdullah b. Mes‘ûd, Huzeyfe b. el-Yemân, Ebû Hüreyre, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî, Muğîre b. Şu‘be, Semüre b. Cündeb, Hâlid b. Urfuta, Abdullah b. Ömer, Hz. Âişe, Amr b. Âs ve Hakem b. Ebi’l-Âs’tır. Bu çalışma, İbn Şâzân’ın zikredilen sahâbîlere yönelttiği tenkitleri incelemeyi hedeflemiştir. Çalışmada İbn Şâzân’ın tenkitleri bağlamında değerlendirme-ler yapılmıştır. İbn Şâzân’ın burada isimleri verilen sahâbîleri eleştirmesinin merkezinde Hz. Ali-Hz. Muâviye arasındaki olayların olduğu görülmüştür. İbn Şâzân’a göre Hz.Ali’nin yanında yer almayan sahâbîlerin rivâyetlerinin de makbul olmadığı sonucuna varılmıştır. Ayrıca İbn Şâzân’ın sahâbeye tenkitlerinde aşırı derecede tarafgir bir yaklaşım sergilediği tespit edilmiştir.

Keywords

İbn Şâzân en-Nîsâbûrî, el-Îzâh, sahâbe, tenkit, değerlendirme

An Evaluation of Ibn Shāzān al-Nīsābūrī's Criticisms of The Companions

Abstract

Ibn Shāzān al-Nīsābūrī (d. 260/874), a Shi'ite theological and fiqh scho-lar, wrote works in the fields of tafsīr, hadith, and fiqh, but was known as a Shi'ite theologian. He represented this school as a successor after Yunus b. Abdurrahman and Muhammad b. Khalil al-Saqqāq, who were the impor-tant representatives of the theological school that emerged around the ideas of Hishām b. Hakam, which is of great importance for the history of Shī'ah. İbn Şâzân b. al-Shāzān, in his most important work al-Īzāh, although he wrote it to defend imāmah and to refute the opposing sects and factions, he listed the names of many of the Companions and subjected them to criti-cism. In his work, İbn Şâzân b. Shāzān mentioned some of the Companions under separate headings and made heavy accusations. It is noteworthy that the Companions whose names are mentioned are the Companions who we-re criticised during the Mihna process. The Companions whom İbn Şâzân criticised by listing them under headings are: Mu'awiya, Talha and Zubayr, ‘Abdullah b. Mas'ūd, Hudhayfah b. al-Yamān, Abu Hurayrah, Abū Mūsā al-Ash'arī, Mughīra b. Shu'be, Samurah b. Jundub, Khālid b. Urfuta, “Ab-dullah b. ”Umar, Hz. “Aisha, ”Amr b. “As and Hakam b. Abī al-”As. It has been determined that the underlying factor of İbn Şâzân's criticisms against all the Companions was not to act together with Hz. Ali / not to support him. As a result of the research, it was seen that İbn Şâzân's criticisms were polemical, did not coincide with historical facts, and sometimes even excee-ded the limits. In this study, evaluations were made in the context of Ibn Shāzān's criticisms. Ibn Shāzān's criticism of the Companions whose names are given here is centred on the events between Prophet ‘Ali and Mu'awi-yah. According to Ibn Shāzān, it was concluded that the narrations of the Companions who did not stand by the Prophet ‘Ali were not acceptable. In addition, Ibn Shāzān was found to be extremely partial in his criticism of the Companions.

Keywords

İbn Şâzân b. Shazân, al-Îzâh, companions, criticism, evaluation

References

• Alevî, Muhammed b. Akîl el-. Takviyetü’l-îmân bi reddi tezkiyeti İbn Ebî Süf-yân. Beyrut: Dâru’l-beyâni’l-arabî, 1993.
• Apak, Adem. İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Aycan, İrfan. “Emevîler Dönemi İç Siyasî Gelişmeleri (41-132/661-750)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXIX (1999), 147-174.
• Aycan, İrfan. “Mugīre b. Şu‘be”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, ts.
• Başaran, Selman. “Hakem b. Ebü’l-Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 15/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Başaran, Selman. “Huzeyfe b. Yemân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 18/434-435. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Belâẕurî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. Câbir el-. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr - Riyâḍ ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1417/1996.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr el-menşûr bismi’l-bahri’z-zahhâr. thk. Mahfûzu’r-rahmân Zeynullah-Âdil b. Sa‘d-Sabrî Ab-dülhâlik eş-Şâfiî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Muham-med Fuâd Abdülbâki v.dğr. Kahire: Dâru Tavki’n-Necât, 1979.
• Çimen, Abdullah. AMR B. ÂS Hayatı, Rivâyetleri, Tenkitler. Ankara: Fecr, 2024.
• Demirel, Harun Reşit. “Hz. Aişe ve Siyaset (Hadis- Haber ve Tarihî Bilgiler Işığında)”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi<br /> Van İlahiyat Dergisi III/3 (2000), 123-148.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Efendioğlu, Mehmet. Hulefâ-i Râşidîn Devri Sahâbe Anlayışı Sahâbenin Fazîleti ve Adâleti Bağlamında. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Efendioğlu, Mehmet. Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler. İstanbul: Marmara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Fadl b. Şâzân, Ebû Muhammed Fadl b. Şâzân en-Nîsâbûrî. el-Îzâh. Tahran: Matbaatü câmiati Tahran, 1972.
• Gültekin, Hikmet - Çimen, Abdullah. “Semüre b. Cündeb ve Hakkındaki Eleştiriler”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi VII/3 (2018), 2080-2102.
• Güner, Osman. Ebu Hureyre’ye Yönelik Eleştiriler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut, 1990.
• Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ, Ebû ʿAmr Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ el-ʿUṣfurî. Ṭabaḳâtu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. thk. Suheyl Zekkâr. b.y.: y.y., 1414/1993.
• İbn Ebî Ḫays̱eme, Ebû Bekir Aḥmed b. Ebî Ḫays̱eme. et-Ṭârîḥu’l-Kebîr. thk. Ṣalâḥ b. Fetḥî. 4 Cilt. Kahire: el- Fârûḳu’l-Ḥadîs̱e, 1427/2006.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid b. Hibetullah. Şerhu Nehci’l-belâğa. thk. Mu-hammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Beyrut, 1996.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî şer-hu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l- Ma‘rife, 1959.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. el-İṣâbe fî Temyîzi’ṣ- Ṣaḥâbe. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd - ʿAlî Muḥammed Muʿavvaḍ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Tehẕîbu’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1326/1908.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. Esmâü’s-sahâbeti’r-ruvât ve mâ li külli vâhidin mine’l-aded. thk. Müs’ad Abdülhamîd es-Sa’denî. Riyad: Mektebetü’s-sa’yî, ts.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtu’l-Kubrâ. thk. İḥsân ʿAbbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1388/1968.
• İbn ʿAbdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed. el-ʾİstîʿâb fî Maʿrifeti’l- ʾAṣḥâb. thk. ʿAlî Muḥammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1413/1992.
• İbnu’l-Es̱îr, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîḫ. thk. ʿUmar ʿAbdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• İbnu’l-Es̱îr, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. Usdu’l-Ğâbe fî Maʾrifeti’ṣ-Ṣahâbe. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1409/1989.
• İbnu’l-Mulaḳḳın, Ebû Ḥafṣ ʿOmer b. ʿAlî b. Aḥmed el-Mıṣrî. et-Tavḍîḥ li Şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaḥîḥ. Dımaşk: y.y., 1429/2008.
• İbnü’s-Ṣalâḥ, ʿEbû ʿAmr Taḳıyyüddîn ʿOs̱mân b. ʿAbdurraḥmân. ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ = Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Nûreddîn ʿItr. Dımaşk; Beyrut: Dâru’l-Fikr; Dâru’l-Fikri’l-Muʿâṣır, 1406/1986.
• Kandemir, M. Yaşar. “Abdullah b. Ömer b. Hattâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/126-128. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Hüreyre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 10/160-167. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Mûsâ el-Eş‘arî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-siklopedisi. 10/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Karakaş, Mücahit. Adâlet ve Fazîlet Tartışmaları Bağlamında Mihne Döneminde Sahâbe. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: el- Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1323.
• Kazak, Nesibe. Huzeyfe bin Yeman ve Peygamber Efendimiz’den Öğrendiği Özel Bilgilerle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. “Hakem b. Ebi’l-As ve Sürgün Olayı”. Uludağ Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VI/6 (1994), 41-52.
• Komisyon. Kur’ân Yolu. Erişim 27 Kasım 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/
• Kubeysî, Iyâde el-. Sahâbetü rasûlillâh fi’l-kitâb ve’s-sünne. Dımeşk: Dâru’l-kalem, ts.
• Malkoç, Abdulkerim. “Muğrîbe b. Şu’be’nin Hadis Rivayetindeki Yeri”. Gü-müşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/13 (2018), 185-219.
• Mesûdî, Ali b. Hüseyin el-Mesûdî. Mürûcu’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher. Bey-rut, 1988.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Huseyn el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. Beyrut: Mü-essesetü’r-Risâle, 2013.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. Feḍâîlu’ṣ-Ṣaḥâbe. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1405/1984.
• Önkal, Ahmet. “Amr b. Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Öz, Şaban. “Hilafette Nass Teorisi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2009), 67-122.
• Özdinç, Rıdvan. İlk Şiî kelâmcılar ve görüşleri. Çanakkale Onsekiz Mart Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Sansarkan, Yusuf. İslam Düşünce Geleneğinde Tahkim Meselesi ve Mezhebi Ekoller Üzerindeki Etkisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü, 2017.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî eṭ-. Târîḫu’r-Rusul ve’l-Mulûk ve Ṣılatu Târîḫ eṭ-Ṭaberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs̱, 1387/1967.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Mıṣrî eṭ-. Şerḥu Muşkili’l-âs̱âr. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 16 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1415/1994.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ es-Sevrî. es-Sünen. Medine: Dâru’s-Selâm, 2012.
• Tûsî, Ebû Ca’fer et-. Fihrist. thk. Seyyid Abdülaziz et-Tabâtabâî. Kum: Mek-tebetü’l-muhakkik et-Tabâtabâî, 1. Basım, ts.
• Tûsî, Ebû Ca’fer et-. İhtiyâru Ma’rifeti’r-ricâl. thk. Cevâd el-Kayyûmî el-İsfehânî. Kum: Müessesetü’n-neşri’l- İslâmî, 1427.
• Uraler, Aynur. Abdullah b. Ömer ve Sünnet Hassasiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Varol, M. Bahaüddin. “Emevîler’in Hz. Ali ve Taraftarlarına Hakaret Politi-kası Üzerine”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi IV/8 (2006), 83-108.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Şâzân en-Nîsâbûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/370-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yaʿḳûb b. Sufyân el-Fesevî, Ebû Yûsuf Yaʿḳûb b. Sufyân el-Fârisî. el-Maʿrife ve’t-Târîḫ. thk. Ekrem Ḍîyâ el- ʿUmerî. 3 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1401/1981.
• Yıldız, Harun. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin doğuşu ve Gelişimi. Anka-ra: Araştırma Yayınları, 2015.
• Yüksel, Mücahit. “Hav’eb Köpeklerinin Havlaması Olayıyla İlgili Rivâyetle-rin Sened ve Muhteva Değerlendirmesine Dâir Bazı Tespitler”. Cumhu-riyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2021).
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Huseynî ez-. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. Kuveyt: Matbaatü Hukûmeti Kuveyt, ts.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-ʿalâm. thk. Dr. bşâr ʿavâd mʿarvf. 15 Cilt. Riyad: Dâru el-Ğarb âlâslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd ve dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.