İklim Değişikliği ve Yaşam Hakkı: Urgenda Vakfı v. Hollanda Hükümeti Davası

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 1, 19 - 44, 26.09.2023

Seher Çakan

Öz

İklim değişikliğinin temel nedeni sera gazı salınımına neden olan fosil yakıtların kullanılması sonucu havaya karbondioksit salınarak dünyanın ısınmasıdır. Küresel sıcalıkta 2° C’lik bir artışın çarpıcı sonuçları olduğu kabul edilmektedir ve bu nedenle ortalama sıcaklıktaki artışın sınırlandırılması küresel iklim değişikliğinin ciddi etkilerini azaltabilmek için gereklidir. Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli, küresel ısınmanın maksimum 2°C ile sınırlanabilmesi için sera gazı emisyonlarının %25-40 oranında azaltmasının gerekli olduğunu 2007 Dördüncü Değerlendirme raporunda belirtmiştir.

İklim değişikliği ile insan hakları arasındaki ilişki açık bir şekilde kabul edilmeye başlandıktan sonra devletlerin emisyon azaltım yükümlülüklerini yerine getirmemeleri halinde insan haklarını ihlal edebileceğine yönelik ulusal mahkemelerde davalar açılmaya başlanmıştır. Urgenda Vakfı v. Hollanda Hükümeti davası da bu ilişkinin somut örneği olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu karar iklim değişikliğinin yaşam hakkı üzerinde olumsuz etkisi olduğunu göstermektedir.

Bu makalenin amacı iklim değişikliği ve yaşam hakkı arasındaki ilişkiyi Urgenda kararı çerçevesinde ele almaktır. Bu kapsamda ilk olarak insan hakları ve iklim değişikliği arasındaki ilişki değerlendirilmektedir. Daha sonra yaşam hakkı ve devletlerin pozitif yükümlülüğü incelenmektedir. Son olarak da Urgenda davası ele alınmaktadır. Bu başlık altında Urgenda davasının yaşam hakkı ve pozitif yükümlülükler kapsamında iklim değişikliğine uygulanabilirliği Hollanda Yüksek Mahkemesinin verdiği karar ışığında tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İklim Değişikliği, İnsan Hakları, Yaşam Hakkı, AİHS, Urgenda Kararı

Kaynakça

• AÇIMUZ, Bige, ‘Devletin Yükümlülüklerine, Sorumluluğuna ve Yargıcın Yetkilerine Yaklaşımda Dönüştürücü Etkileri Bakımından Sistematik İklim Davaları’, YÜHFD, C.XIX, 2022/2, s.343-428.
• ALMONTE, Marlene Alicia Payva, The Interrelationship Between Human Rights and Climate Change: An Appraisal, Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Liverpool, 2020.
• ARI, İzzet, “İklim Değişikliği Müzakerelei: Türkiye Örneği”, Zerrin Savaşan/Hakan Ünay(der.), Türk Çevre Hukuku ve Politikaları-Dünden Bugüne ve Geleceğe, Seçkin, Ankara, 2021.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 2. Madde Rehberi, 31 Aralık 2018.
• BACKES, C.W. (Chris) / VAN DER VEEN, G.A. (Gerrit), ‘Urgenda: the Final Judgment of the Dutch Supreme Court’, Journal for Environmental & Planning Law, 2020.
• BM Enformasyon Merkezi UNIC-Ankara, https://insanhaklariizleme.org/vt/yayin_view.php?editid1=438, (erişim tarihi: 03.07.2022).
• BOZKURT, Enver/KANAT, Selim/BEKTAŞ, Sezercan, Uluslararası İnsan Hakları Hukuku, Gözden Geçirilmiş 5. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 2022.
• Brincat and Others v. Malta, App nos: 60908/11, 62110/11, 62129/11, 62312/11 and 62338/11, 2014.
• Budayeva and Others v. Russia, App nos: 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02 and 15343/02, 2008.
• ÇAĞIRAN, Mehmet Emin, Uluslararası Alanda İnsan Hakları, Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş 4. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2020.
• ÇELENK, Bengü, The Structuring and Institutionalizing of Discourses on Climate Change and Security in The United Nations Security Council, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kadir Has Üniversitesi, 2022.
• Declaration of the UN Conference on the Human Environment, A/CONF.48/14/Rev.1, 1972, Proclaims.
• Demir ve Baykara v. Türkiye, App no:34503/97, 2008.
• DOĞAN, İlyas, “Avrupa Konseyinde İnsan Haklarını Koruma Sistemi”, DOĞAN, İlyas (der.), İnsan Hakları Hukuku, 3. Baskı, Astana Yayınları, Ankara, 2019.
• DOĞAN, İlyas/ÖZDEMİR, Omca, “Yaşam Hakkı”, İlyas Doğan (der.), İnsan Hakları Hukuku 3. Baskı, Astana Yayınları, Ankara, 2019.
• DOĞRU, Osman / NALBANT, Atilla, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi-Açıklama ve Önemli Kararlar, 1. Cilt, Legal Yayıncılık, İstanbul, 2013.
• EKŞİ, Nuray, ‘İklim Mültecileri’, Göç Araştırmaları Dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 2016, s.10-58.
• Framework Convention on Climate Change, The Cancun Agreements: Outcome of the work of the Ad Hoc Working Group on Long-term Cooperative Action under the Convention, Decision 1/CP.16, FCCC/CP/2010/7/Add.1.
• GÖKALP ALICA, Süheyla Suzan, ‘İklim Değişikliğ Davaları’, TBB Çevre ve Kent Hukuku Komisyonu Bülteni, Sayı 2, Şubat 2020.
• GÖKALP, Süheyla Suzan, “Paris Anlaşması ve Türkiye’ye Yansımaları”, ÜZELTÜRK, Sultan Tahmazoğlu / BOZKURT, Kutluhan / KULAÇ, Duygu (der.), İklim Krizi ve Hukuk, 2022.
• GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref/ GÖLCÜKLÜ, Feyyaz, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama Yöntemi, 13. Ek Protokola Göre Hazırlanıp Genişletilmiş 10. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2013.
• GÜNEŞ /Ahmet M., Çevre Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve Güncellenmiş 5. Baskı, Adalet, Ankara, 2023.
• GÜNEŞ, Burak/ÇELENK, Bengü, ‘The Impasse of International Law on Climate-Induced Migration: Recent Developments and the United Nation’s January 2020 Decision on Climate Refugees’, Insight Turkey, Vol:23(3), 2021, s.209-231.
• Human Rights Committee, General comment No. 36 Article 6: right to life, CCPR/C/GC/36, 3 September 2019.
• Human Rights Council, Resolution 10/4. Human Rights and Climate change, A/HRC/RES/10/4, 2009.
• ILIK BİLGEN, Merve Suzan, “İklim Hareketliliği”, SAVAŞAN, Zerrin/SÖKER, Çağlar /YILMAZ, Fırat Harun (der.), Çevre Hukuku ve Politikaları-Kavramlar, Teoriler ve Tartışmalar, Seçkin, Ankara, 2021.
• Informal translation of the reading out of the summary of verdict of the District Court of the Hague, in the case of Urgenda and 886 citizens against the Dutch State.
• Intergovernmental Panel on Climate Change, Climate Change 2007: Mitigation of Climate Change, Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
• Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Special Report, Global Warming of 1.5 ºC, https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_SPM_version_report_HR.pdf, (erişim tarihi: 05.04.2022).
• Intergovernmental Panel On Climate Change, Climate Change 2014 Synthesis Report, 2015.
• KABOĞLU, İbrahim Ö./ÖZALP, Nihan Yancı, Çevre Hakkı, Tümüyle Yenilenmiş ve Genişletilmiş 4. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul, 2021.
• KNOX, John H., ‘Climate Change and Human Rights Law’, Virginia Journal of International Law’, 50/1, s.163-218, 2009.
• KOIVUROVA, Timo / DUYCK, Sébastien / HEINÄMÄKI, Leena, “Climate Change and Human Rights”, HOLLO, Erkki J. / KULOVESİ, Kati / MEHLING, Michael (der.) Climate Change and the Law: Ius Gentium Comparative Perspectives on Law and Justice, Springer /Dordrecht /Heidelberg /New York/ London, 2013.
• Krivova v. Ukraine, App no: 25732/05, 2010.
• L.C.B. v. the United Kingdom, 1998, (14/1997/798/1001).
• LEIJTEN, Ingrid, ‘Human rights v. Insufficient climate action: The Urgenda case”’, Netherlands Quarterly of Human Rights, 37(2), 112-118, 2019.
• McCann and Others v. the United Kingdom, App no: 18984/91, 1995.
• Nada v. Switzerland, App no: 10593/08, 2012.
• NOLLKAEMPER, André / BURGERS, Laura, ‘A New Classic in Climate Change Litigation: The Dutch Supreme Court Decision in the Urgenda Case’ UvA-DARE, the University of Amsterdam, 2020, https://pure.uva.nl/ws/files/50327941/ejiltalk.org, (erişim tarihi: 13.04.2022).
• OHCHR, Understanding Human Rights and Climate Change, Submission of the Office of the High Commissioner for Human Rights to the 21st Conference of the Parties to the United Nations Framework Convention on Climate Change, 27 November 2015.
• Öneryıldız v. Turkey, App no: 48939/99, 2004.
• PARLING, Isabella, ‘Human Rights and Climate Change: Are State Violating the Right to Life by Not Cutting Emissions?’, The Swedish Institute of International Affairs, 2021.
• Paul and Audrey Edwards v. the United Kingdom, App no: 46477/99, 2002.
• PEDERSEN, Ole W., ‘The networks of human rights and climate change: The State of the Netherlands v Stichting Urgenda, Supreme Court of the Netherlands, 20 December 2019 (19/00135)’, Environmental Law Review, (2020), s.1-10.
• RAINEY, Bernadette / WICKS, Elizabeth / OVEY, Clare, The European Convention on Human Rights, Oxford University Press, Oxford, 2014.
• Rees v. the United Kingdom, App no: 9532/81, 1986.
• SAĞSEN, İlhan/ÜNAY, Hakan, “Çevresel Göç: Göçün Belirsiz ve Karmaşık Tarafı”, SAVAŞAN, Zerrin/SÖKER, Çağlar/YILMAZ, Fırat Harun (der.), Çevre Hukuku ve Politikaları-Kavramlar, Teoriler ve Tartışmalar, Seçkin Ankara, 2021.
• SAVAŞAN, Zerrin, “Çevre Hakları: İnsan Hakları Kuralları ile Korunmadan Asli Korumaya”, SAVAŞAN, Zerrin / SÖKER, Çağlar / YILMAZ, Fırat Harun (der.), Çevre Hukuku ve Politikaları-Kavramlar, Teoriler ve Tartışmalar, Seçkin Ankara, 2021.
• SAVAŞAN, Zerrin, “Çevre Hukuku&Politikaları: Uluslararası Düzlemden Küresel Düzleme”, SAVAŞAN, Zerrin / ÜNAY, Hakan (der.), Uluslararası Çevre Hukuku ve Politikaları- Dünden Bugüne ve Geleceğe, Yetkin Yayınları, Ankara, 2021.
• Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030, 2016.
• Soering v. the United Kingdom, App no: 14038/88, 1989.
• T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı https://iklim.csb.gov.tr/birlesmis-milletler-iklim-degisikligi-cerceve-sozlesmesi-i-4362 (erişim tarihi: 01.07.2022).
• TEZCAN, Durmuş/ERDEM, Mustafa Ruhan/SANCAKDAR, Oğuz /ÖNOK, Rifat Murat, İnsan Hakları El Kitabı, Genişletilmiş 5. Baskı, Seçkin, Ankara, 2014.
• TÖNER ŞEN, Semin, “Zorunlu Göç: Çevresel Değişimler Nedeniyle Yerinden Edilmiş İnsanlar ve Mülteci Rejimi”, TÜTÜNCÜ, Ayşe Nur / KARAGÖZ, Havva / CİVELEK, Çakıl Su / UYSAL, Cem (der.), Uluslararası Hukukta Güncel Sorunlar Kongresi-MEF Üniversitesi 21-22 Şubat 2019, On İki Levha, İstanbul, 2020.
• UN General Assembly, Human Rights Council, Resolution 7/23, Human Rights and Climate Change, A/HRC/RES/7/23, 41st meeting 28 March 2008 Human Rights Council.
• UN General Assembly, Report of the Special Rapporteur on the issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment Note by the Secretariat, A/HRC/31/52, 1 February 2016.
• UN General Assembly, Resolution adopted by the Human Rights Council on 12 July 2019, 41/21, Human Rights and Climate Change, A/HRC/RES/41/21.
• UN Human Rights Committee (HRC), CCPR General Comment No. 14: Article 6 (Right to Life) Nuclear Weapons and the Right to Life, Adopted at the Twenty-third Session of the Human Rights Committee, on 9 November 1984.
• UN Human Rights Committee (HRC), CCPR General Comment No. 6: Article 6 (Right to Life), Adopted at the Sixteenth Session of the Human Rights Committee, on 30 April 1982.
• UNEP, Climate Change and Human Rights, 2015, https://wedocs.unep.org/handle/20.500.11822/9934, (erişim tarihi: 27.07.2022).
• UNGA, Seventy-sixth session Agenda item 74 (b) Promotion and protection of human rights: human rights questions, including alternative approaches for improving the effective enjoyment of human rights and fundamental freedoms A/76/L.75.
• United Kingdom Met Office, Causes of climate change, https://www.metoffice.gov.uk/weather/climate-change/causes-of-climate-change, (erişim tarihi: 27.07.2022).
• WEWERINKE-SINGH, Margaretha / MCCOACH, Ashleigh, ‘The State of the Netherlands v Urgenda Foundation: Distilling best practice and lessons learnt for future rights-based climate litigation’ RECIEL 30, 275-283, 2021.
• The World Health Organization, Quantitative risk assessment of the effects of climate change on selected causes of death, 2030s and 2050s, 2014.
• YURTCANLI DUYMAZ, Seda, ‘25 Soruda İklim Değişikliği ve İnsan Hakları’, Haklar ve Araştırmalar Derneği, Yayın no:6, 2021 (Editör: Ilgın Özkaya Özlüer; yayına hazırlayan: Seda Yurtcanlı Duymaz).
• YURTCANLI DUYMAZ, Seda, “Çevresel Nedenlerle Yerinden Olanlar”, SAVAŞAN, Zerrin / SÖKER, Çağlar / YILMAZ, Fırat Harun (der.), Çevre Hukuku ve Politikaları-Kavramlar, Teoriler ve Tartışmalar, Seçkin Ankara, 2021.
• YURTCANLI DUYMAZ, Seda, İklim Değişikliği, Afetler ve İnsan Hakları: Çevresel Zorunlu Göç, Adalet, Ankara, 2021.
• YÜKSEL, Cüneyt, ‘İklim Değişikliği ile Mücadelede Bir Araç olarak Uluslararası İnsan Hakları Hukuku’, Ceza Hukuku ve Kriminoloji Dergisi, 10(2) (2022), s.1-26.