Arkeoloji ve Dinler Tarihi İlişkisi Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme

Year 2024, , 141 - 159, 31.12.2024

Serap Özdöl Kutlu

https://doi.org/10.17131/milel.1575386

Abstract

Arkeoloji ile dinler tarihi artık birbirlerine daha yakınlaşan iki bilim dalıdır. Özellikle de ülkemizde Göbeklitepe ve çevresindeki diğer Neolitik Çağ yerleşmelerinde ortaya çıkarılan zengin ve karmaşık sembolik eserler, anıtsal kutsal yapılar, ölüm uygulamaları, topluluğa ait standartlaşmış ayinsel düzenlemeler ve yerleştirmeler ile bu yakınlık adeta bir zorunluluk haline gelmiştir. Yaklaşık on iki bin yıl öncesinde başlayan Neolitik Çağ’da yerleşik yaşamı başlatan temel motivasyon kaynağının sosyal çevre, psiko-kültürel olgular, sembolik ve bilişsel dönüşümler ve dini ideolojiler olduğu ve bu çağda sistemli dinsel inançların varlığı çok sayıda arkeolojik bulgu ile anlaşılmıştır. Söz konusu keşifler arkeoloji ile dinler tarihi alanlarını birbirine daha fazla yaklaştırmaya başladıysa da, hala ilişkinin ve karşılıklı veri akışının istenilen düzeye geldiği söylenemez. Makale, arkeoloji ve dinler tarihi alanları arasındaki derin ilişkiye vurgu yapmak ve her iki cephe açısından bu yakınlığın inşasına engel olan bazı temel sorunsallardan bahsetmek istemektedir. Çalışma aynı zamanda, arkeolojik kanıtlar arasındaki mevcut dinsel unsurların sosyolojik ve antropolojik açıların yanı sıra doğrudan din bilimleri açısından da incelenmesi gerektiğine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan örneğin taş aletler veya bitki ve hayvan kalıntılarını incelemek için “jeoloji ve biyoloji” gibi bilim dallarıyla ilgili bazı temel ve spesifik bilgileri öğrenmek durumunda kaldığımız gibi, dinsel kanıtları tanımlamak ve yorumlamak için de “dinler tarihi”nin engin dünyasına girmek zorunda olduğumuz gerçeği yine bu çalışmanın savları arasındadır. Diğer taraftan, din bilimlerinin de insanı maddesel, kültürel ve fiziksel kalıntılarıyla inceleyen arkeoloji ve antropoloji gibi bilim dallarının verilerini takip etmek durumunda olduğu açıktır. Makale, bu amaçlarla yola çıkacak diğer bilimsel çalışmalara kuramsal ve eleştirel bir yaklaşımla bir çıkış noktası oluşturabilmeyi ummaktadır.

Keywords

Arkeoloji, dinler tarihi, Neolitik Çağ, Dinsel inançlar, Multidisipliner çalışma

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

A Critical Evaluation on the Relationship between Archaeology and History of Religions

Abstract

Archeology and the history of religions are now closer than ever. This closeness has become a necessity with the rich and complex symbolic finds, monumental sacred structures, death practices, standardized ritual arrangements, and installations of the society unearthed in Göbeklitepe and other Neolithic Age settlements around it in our country. It has been understood through many archaeological findings that the main motivation source that initiated settled life in the Neolithic Age, which started approximately twelve thousand years ago, was the social environment, psycho-cultural phenomena, symbolic and cognitive transformations, and religious ideologies. The existence of systematic religious beliefs was also detected in this period. Although these discoveries have begun to bring the fields of archeology and history of religions closer together, it cannot be said that the relationship and mutual data flow have reached the desired level. The article aims to emphasize the deep relationship between the fields of archeology and history of religions and to talk about some of the basic problems that prevent the establishment of this closeness on both fronts. The study also aims to draw attention to the fact that the religious elements among the archaeological evidence should be examined directly from the perspective of religious sciences as well as disciplines such as sociology and anthropology. Archaeologists need to learn the basic principles of the branch of biology and some specific information to examine some finds such as plant or animal remains unearthed during excavations. On the other hand, the fact that we need to penetrate the wide world of "history of religions" to define and interpret religious beliefs is among the arguments of this research. It is also clear that religious sciences must follow the data of branches of science such as archeology and anthropology, which study humans with their material, cultural, and physical remains. The study hopes to create a starting point with a theoretical and critical approach for other scientific studies that will set out for these purposes.

Keywords

Archaeology, history of religions, Neolithic Age, Religious beliefs, Multidisiplinary study

Ethical Statement

Ethical principles were followed during the preparation of this study.

References

• Elektronik kaynakça Görüşme / mülakat / sohbet video kaydı
• Karul, Necmi “Karahantepe-Taş Tepeler Bulgularının Önemi”, Siyasal Bilimler Fakültesi, Ankara Üniversitesi. “Arkeopolitics 2022-2023 Toplantıları/23 Mayıs 2023 - VIII. Toplantı, (Görüşmeci: Erdem Denk, Video Kaydı, Görüşme 23 Mayıs 2023). https://www.youtube.com/watch?v=mt6d5uAgwSk.
• Karul, Necmi vd. “TAŞ TEPELER ‘Büyük Dönüşümün Coğrafyası’” (Moderatör: Murat Başlar, Arkeolojihaber. Video Kaydı, Etkinlik 4 Kasım 2022). https://www.youtube.com/watch?v=ueAUcFBCdjo.
• Özdoğan, Mehmet. “Kültür Turizmi Sohbetleri / Göbeklitepe Kültürü” (Düzenleyen: Faruk Pekin, TÜRSAB, Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği, Video Kaydı, Etkinlik 13 Mayıs 2019). https://www.youtube.com/watch?v=wz-KiOopDVU.
• Web adresleri Bolay, Süleyman Hayri. “Adem”. TDV, İslam ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr. Erişim 19 Eylül 2024.
• Demirci, Kürşat. Internet söyleşileri / dersleri. Erişim 12 Haziran 2024. https://www.google.com/search?q=k%C3%BCr%C5%9Fat+demirci&sca_esv=1994aae6371246d6&sca_upv=1&rlz=1C5CHFA_enTR924TR925&tbm=vid&prmd=ivnbtz&ei=T6RoZrmYOYGIxc8PiMWs6A0&start=0&sa=N&ved=2ahUKEwj5-9Kpo9SGAxUBRPEDHYgiC904ChDy0wN6BAgFEAY&biw=1440&bih=700&dpr=2
• KTB, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. “Taş Tepeler Büyük Dönüşümün Toprakları”. Erişim 20 Eylül 2023. https://tastepeler.com/.
• ISMANA 2023: 7th International Symposium on Mount Ararat and Noah’s Ark https://ismana.agri.edu.tr/detail.aspx?id=25&bid=2&tid=6&dil=en-US
• Basılı kaynakça
• Adam, Baki (ed.). Dinler Tarihi, El Kitabı. İstanbul: Grafiker Yayınları, 2015.
• Atakuman, Çiğdem (ed.). Arkeolojide Ritüel ve Toplum. İstanbul: Ege Yayınları, 2019.
• Ateş, Süleyman. Kur’an’da Peygamberler Tarihi. İstanbul: Bağımsız Gazeteciler ve Yayıncılık, 2002.
• Aydın, Mahmut. Ana Hatlarıyla Dinler Tarihi, Tarih, İnanç ve İbadet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Aydın, Mahmut - Gündüz, Şinasi (ed.). Din, İnanç ve Ritüel, Ekrem Sarıkçıoğlu’na Armağan, İstanbul: Milel ve Nihal Yayınları, 2022.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1987.
• Büyükkarakaya, Ali Metin – Aksoy, Elif Başak (ed.). Momento Mori, Ölüm ve Ölüm Uygulamaları. İstanbul: Ege Yayınları, 2019.
• Cauvin, Jacques. The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture. Çev. Trevor Watkins. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
• Demirci, Kürşat. Dinler Tarihinin Meseleleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
• _______. Eski Mezopotamya Dinlerine Giriş, Tanrılar, Ritüel, Tapınak. İstanbul: Ayışığıkitapları, 2013.
• Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1991.
• _______. İmgeler Simgeler. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1. Basım, 1992.
• _______. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi / Cilt I, Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Basım, 2003.
• _______. Arayış, Tarih ve Dinde Anlam. Çev. Cem Soydemir. Ankara: Doğu Batı Yayınları, Nisan 2017.
• Gündüz, Şinasi. Mitoloji ile İnanç Arasında. Ortadoğu Dinsel Gelenekleri Üzerine Yazılar. İstanbul: Hikav Yayınları, Gözden Geçirilmiş 2. Basım, Kasım 2018.
• _______ (ed.). Dünya Dinleri. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 7. Baskı, 2023.
• Hodder, Ian. Symbols in Action, Cambridge: Cambridge University Press, 1982.
• _______. (ed.). Religion in the Emergence of Civilization: Çatalhöyük as a Case Study. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• _______. “Probing religion at Çatalhöyük”. Religion in the Emergence of Civilization, Çatalhöyük as a Case Study. ed. Ian Hodder. 1-31. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• _______. “Sembolik ve Yapısalcı Arkeoloji”. Çev. Selda Somuncuoğlu. Arkeoloji Anahtar Kavramlar. ed. Colin Renfrew ve Paul Bahn. 234–339. İstanbul: İletişim Yayınevi, 2013.
• _______. “Post Süreçsel ve Yorumlamalı Arkeoloji”. Çev. Selda Somuncuoğlu. Arkeoloji Anahtar Kavramlar. ed. Colin Renfrew ve Paul Bahn. 227-233. İstanbul: İletişim Yayınevi, 2013.
• _______. “The Role of Religion in The Neolithic of The Middle East And Anatolia With Particular Reference to Çatal Höyük”. Paléorient 37/1 (2011), 111-122.
• _______. (ed.). Religion at Work in a Neolithic Society: Vital Matters. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• _______. (ed.). Religion, History and Place in the Origin of Settled Life. Boulder: University Press of Colorado, 2018.
• _______. (ed.). Violence and the Sacred in the Ancient Near East: Girardian Conversations at Çatalhöyük. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
• Insoll, Timothy. (ed.). Archaeology and World Religion. London: Routledge, 2001.
• _______. Archaeology, Ritual, Religion. London: Routledge, 2004.
• _______. (ed.). Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion. New York: Oxford University Press, 2011.
• _______. “Kült ve Din Arkeolojisi”. çev. Selda Somuncuoğlu. Arkeoloji Anahtar Kavramlar. ed. Colin Renfrew ve Paul Bahn. 185-190. İstanbul: İletişim Yayınevi, 2013.
• Ingman, Tara – Özbal, Rana. “Ölüm Arkeolojisinde Kuramsal Yaklaşımlar” Momento Mori, Ölüm ve Ölüm Uygulamaları. ed. Ali Metin Büyükkarakaya ve Elif Başak Aksoy. 63-90. İstanbul: Ege Yayınları, 2019.
• Kolankaya-Bostancı, Neyir. “Paleolitik Çağ’da Ölüm ve Sembolizm” Momento Mori, Ölüm ve Ölüm Uygulamaları. ed. Ali Metin Büyükkarakaya ve Elif Başak Aksoy. 189-216. İstanbul: Ege Yayınları, 2019.
• Laneri, Nicola. (ed.). Defining the Sacred, Approaches to the Archaeology of Religion in the Near East. Oxford: Oxbow Books, 2015.
• _______. From Ritual to God in the Ancient Near East: Tracing the Origins of Religion. Cambridge University Press, 9 May 2024.
• Malinowski, Bronislaw. Büyü, Bilim ve Din. Çev. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1990.
• Morris, Brian. Din Üzerine Antropolojik İncelemeler, Bir Giriş Metni. Çev. Tayfun Atay. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2004.
• Özbudun, Sibel ve Uysal, Gülfem. 50 Soruda Antropoloji. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2012.
• Özdoğan, Eylem – Karul, Necmi. “Neolitik Teriminin Kavramsal Değişimi ve Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Araştırmalarının Dünü-Bugünü”. Arkeoloji ve Sanat 163 (Ocak-Nisan 2020), 1-28.
• Özdoğan, Mehmet. Güneydoğu Anadolu’nun Kültür Tarihindeki Yerine Farklı Bir Bakış. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Forumu Sıra No.14, Tübitak Matbaası, 2003.
• _______ vd. (ed.)., Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. The Tigris Basin. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• _______ vd. (ed.). Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research.The Euphrates Basin. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• _______ vd. (ed.). Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. Central Turkey. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2012.
• _______. “Anatolia: From the Pre-Pottery Neolithic to the End of the Early Bronze Age (10,500–2000 bce)”. The Cambridge World Prehistory. ed. Colin Renfrew - Paul Bahn. 1508-1544. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. Chapter DOI: http://dx.doi.org/10.1017/CHO9781139017831.094, Edited Book DOI: http://dx.doi.org/10.1017/CHO9781139017831
• _______. 50 Soruda Arkeoloji. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 7. Baskı, Ocak 2019. Özdöl, Serap. “Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’da Güneydoğu Anadolu’da Din ve Sosyal Yapı”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXVI/1 (2011), 173-199.
• _______. “Erbaba’dan İçi Buğday Dolu Minyatür Bir Çömlek ve Neolitik Dönemde Boğa Sembolizmi ve Ritüel”, Belleten 293 (2018), 1-30.
• _______. “Anadolu Dinler Tarihi”. Anadolu Uygarlıkları. ed. Mehmet Işıklı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Açık Öğretim Fakültesi Dekanlığı Basımevi, 2018-22 (5. Baskı).
• _______ - Türksoy, Selcen Seda. “Kültür Turı̇zmı̇nde Tarı̇h Öncesı̇ Arkeolojı̇k Yerleşmeler Ve Göbeklı̇tepe Örneğı̇”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 47 (Kasım 2021), 303-315. https://doi.org/10.30794/pausbed.893680.
• _______. “Neolithic Age and Faith Tourism”. Anatolian Landscape and Faith Tourism: Ancient Times to Present Conference Proceedings, 25-28 Ağustos, 2022, Volume 1, ed. Muharrem Tuna vd. 52-52. University of South Florida (USF) M3 Publishing, 2023. https://digitalcommons.usf.edu/m3publishing/vol22/iss1/1.
• Renfrew, Colin. The Archaeology of Cult. London: Thames and Hudson, 1985.
• _______. 1994, “The Archaeology of Religion”, The Ancient Mind. ed. Colin Renfrew - Ezra Zubrow. 47-54. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• _______ – Bahn, Paul. (ed.). Arkeoloji Anahtar Kavramlar. Çev. Selda Somuncuoğlu. İstanbul: İletişim Yayınevi, 2013.
• _______ – Bahn, Paul. Arkeoloji: Kuramlar, Yöntemler ve Uygulama. Çev. Gürkan Ergin. İstanbul: Homer Kitabevi Yayınları, 2017 (ilk baskı 1991).
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Isparta: Tuğra Ofset, 2000.
• _______. Din Fenomolojisi, - Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri -. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Schmidt, Klaus. Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbeklitepe, En Eski Tapınağı Yapanlar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007.
• Smart, Ninian. The Religious Experience of Mankind. New York: Scribner, 1969.
• Temiztürk, Halil. “Kitab-ı Mukaddes Arkeolojisinin Ortaya Çıkışı ve Metodolojik Tartışmalar”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/2 (Eylül 2019), 395-423. https://doi.org/10.33415/daad.559227
• Toprak, Bilal. Din Arkeolojisi ve Göbekli Tepe, Disiplinlerarası Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 2. Baskı, 2022.
• _______. “Gordon Childe Arkeolojisinde Dinin Problematik Rolü”. Mukaddime, 2022, 13(2), 467-489. doi: 10.19059/mukaddime.1175382
• _______. “Şamanizm: Muğlak Bir Kavramın Anatomisi”. Milel ve Nihal 17/1 (2020), 25-44. doi: 10.17131/milel.742221.
• Wilson, Mark. Biblical Turkey: A Guide to the Jewish and Christian Sites of Asia Minor. İstanbul: Ege Yayınları, 2020.