Ders Kitaplarının Biçimsel Özelliklerinin ve Yazma Standartlarının Tarihsel İncelemesi: Lise Fizik Ders Kitapları Örnekleri

Year 2025, Volume: 54 Issue: 247, 1569 - 1612, 01.08.2025

Arzu Arslan Buyruk

https://doi.org/10.37669/milliegitim.1535904

Abstract

Bu çalışmada 1929-2018 yılları arasında on lise fizik ders kitabının genel ve biçimsel özelliklerinin nasıl değiştiği ve bu değişimlerin muhtemel sebepleri incelenmiştir. Doküman incelemesinin kullanıldığı bu çalışmada kitapların yazarı, sayfa sayısı, basım evi, ücretli olup olmaması genel özellikleri yanında kitapların boyutu, sayfa kalitesi, renklendirme, ek bilgilendirici öğe kullanımı, giriş bölümü, bölüm ve formüllerin numaralandırılması gibi biçimsel özellikleri incelenmiştir. Kitap incelemelerinin genel ve biçimsel özellikleri yazıldığı dönemin teknolojik, ekonomik, politik durumu hakkında bilgiler sunmuştur. Kitapların yazılmasında standartların, yönergelerin ve ders kitabı yazma yönetmeliklerinin detaylı olmaya başladığı görülmüştür. 1929, 1934, 1938 yılı kitapları devlet eliyle basılıp belirli bir ücretle satılırken, 1955, 1972, 1992, 1998 kitapları özel yayınevleri ve yazarlara bırakılmıştır ve ücretlidir. İncelenen 2010, 2017 ve 2018 devlet eliyle en son ücretsiz basılmıştır. Yazarlar yanında kitapta emeği geçen farklı uzmanlara da yer verilmiştir. İncelemelerin sonunda ders kitaplarının kâğıt ve basım kalitesinin zamanla arttığı, incelenen son kitap 2018 ders kitabına ise dijitale uyumlu öğelerin eklendiği görülmüştür. Bunun yanında kitabın yazıldığı dönemin eğitim-öğretim yaklaşımı kitaptaki başlıklar ve ek bilgi öğelerine yansımıştır. Ders kitaplarının eğitim tarihi alanında önemli veriler sağlayan bilgi kaynakları olduğu sonucuna varılmıştır.

Keywords

fizik eğitimi, ders kitaplarının tarihi, biçimsel özellikler, ders kitapları yönergeleri ve standartları

Ethical Statement

Bu çalışmada "Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi"nde belirtilen kurallara uyulduğunu ve "Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Aykırı Eylemler"e dayalı hiçbir işlem yapmadığımı beyan ederim.

Thanks

Tezimde ve sonrasında desteğini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Mustafa GÜNDÜZ’e teşekkürü borç bilirim.

Historical Review of Textbook Formal Features and Writing Standards: Examples of High School Physics Textbooks

Abstract

This study examined how general and formal features of ten high school physics textbooks changed between 1929 and 2018. It also examined the possible reasons for the changes. The method used in this study is document review. The author, number of pages, printing house, and whether the books are paid were examined as general features. Features such as the size of the books, page quality, coloring, use of additional informative elements, introduction, numbering of sections and formulas were also examined as formal features. The general and formal features of the book reviews provided information about the period's technological, economic, and political situation. Standards, guidelines, and regulations in textbook writing have become more detailed. The state printed and distributed the 1929, 1934, and 1939 books. Private and state publishing houses printed the textbooks between 1955 and 1998, and teachers wrote the books. Students purchased the 1929-1998 books for a fee. The state distributed the 2010, 2017, and 2018 books free of charge. Over time, the names of the team that wrote the book, the names of the linguist, and the visual design specialist were also included on the cover of the textbooks. At the end of the study, the paper and printing quality of the textbooks increased over time. The 2018 book includes digitally compatible elements. In addition, the education-training approach is reflected in the titles and additional information items in the book. Textbooks are information sources that provide essential data in education history.

Keywords

Physics education, history of textbooks, formal features, textbook regulations

References

• Arıkan, G., Karataş, T., ve Kavcar, N. (2017). Fizik öğretmenlerinin 12. sınıf fizik kitabına ilişkin görüşleri: İzmir ili örneği. Ondokuz Mayis University Journal of Education Faculty, 36(2), 19-43. https://doi.org/10.7822/omuefd.373026
• Arslan, A., Tekbıyık, A., ve Ercan, O. (2012). Fizik ders kitaplarının öğretmen görüşlerine göre değerlendirilmesi. Turkish Journal of Education, 2, 64-79. https://doi.org/10.19128/turje.181048
• Aslan, E (2010). Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ders kitapları. Eğitim ve Bilim, 35(158), 215 - 231. https://egitimvebilim.ted.org.tr/index.php/EB/article/view/663/232
• Atıcı, T., Keskin Samancı, N., ve Özel, Ç. A. (2007). İlköğretim fen bilgisi ders kitaplarının biyoloji konuları yönünden eleştirel olarak incelenmesi ve öğretmen görüşleri. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 5(1), 115-133. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tebd/issue/26117/275146
• Aycan, Ş., ve Yumuşak, A. (2003). Lise müfredatındaki fizik konularının anlaşılma düzeyleri üzerine bir araştırma, Milli Eğitim, 159. https://dhgm.meb.gov.tr/yayimlar/dergiler/Milli_Egitim_Dergisi/159/aycan-yumusak.htm
• Ayvacı, H. Ş., ve Bebek, G. (2018). Fizik öğretimi sürecinde yaşanan sorunların değerlendirilmesine yönelik bir çalışma. Kastamonu Eğitim Dergisi, 26(1), 125-134. https://doi.org/10.24106/kefdergi.375680
• Bansiong, A. J (2019) Readability, content, and mechanical feature analysis of selected commercial science textbooks intended for third grade filipino learners, Cogent Education, 6(1), 1706395. https://doi.org/10.1080/2331186X.2019.1706395
• Chiu, T. K., Xia, Q., Zhou, X., Chai, C. S., & Cheng, M. (2023). Systematic literature review on opportunities, challenges, and future research recommendations of artificial intelligence in education. Computers and Education: Artificial Intelligence, 4, 100118. https://doi.org/10.1016/j.caeai.2022.100118
• Çepni, S., Ayvacı, H. Ş., ve Keleş, E. (2001, 07-08 Eylül). Okullarda ve lise giriş sınavlarında sorulan fen bilgisi sorularının Bloom taksonomisine göre karşılaştırılması [Tam Bildiri], Yeni Binyılın Başında Türkiye’de Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, T.C. Maltepe Üniversitesi, İstanbul.
• Çiçek, N., ve Kabakulak, N. (2017). Harf Devrimi’nin İstanbul kitapçılarına ekonomik etkileri, Türkiyat Mecmuası, 2017, 27 (1), 121-137. https://doi.org/10.26650/TurkJHist.2019.19017
• Gülyurdu, T. (2013). Lise fizik ders kitaplarının üzerine bir inceleme. M.Ş. Bülbül, H. Peşman, ve C. Ünal, (Ed.ler), Tüm Yönleriyle Fizik Ders Kitapları (s 1-10). Pegem Akademi Yayınevi.
• Gündüz, Mehmet. (2023). Türkiye’de ders kitapları tarihi. T.C Millî Eğitim Bakanlığı, Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı. https://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2023_05/13061434_TDKTindd.pdf
• Gündüz, Mustafa. (2019). Eğitim tarihinin peşinde. Nobel Yayınevi.
• Güneş, F. (2022). Ders kitaplarının özellikleri ve incelenmesi. Sınırsız Eğitim ve Araştırma Derneği Yayınları.https://www.sead.com.tr/wp-content/uploads/2022/05/Ders-Kitaplarinin-Ozellikleri-ve-Incelenmesi.pdf
• Güzel, H., ve Adıbelli, S. (2011). 9. sınıf fizik ders kitabının eğitsel, görsel, dil ve anlatım yönünden incelenmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 201-216. https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbed/issue/61803/924565
• Hartley, J. (2004). Designing Instructional and Informational Text. In D. H. Jonassen (Ed.), Handbook of research on educational communications and technology (2nd ed., pp. 917–947). Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
• Issitt, J. (2004). Reflections on the study of textbooks. History of Education, 33(6), 683–696. https://doi.org/10.1080/0046760042000277834
• İdin, Ş., ve Yalaki, Y (2016). Türkiye’deki ortaokul fen bilimleri ders kitaplarında yer verilen Türk-İslam bilim insanlarının incelenmesi. Yaşadıkça Eğitim, 30(2), 37-52, http://journals.iku.edu.tr/yed/index.php/yed/article/view/52
• Kaptan, A. Y., ve Kaptan, S. (2005) Ders kitaplarındaki tasarım sorunları ve öğrencilerin öğrenme düzeyine etkisi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 19, 59-66. https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/46747
• Karadağ, M., Dülgeroğlu, İ., ve Ünsal, Y. (2013). Ortaöğretim 9. sınıf fizik ders kitabının öğretmen görüşleri doğrultusunda değerlendirilmesi. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi (GEFAD), 33(3), 549-568. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gefad/issue/6731/90495
• Karamustafaoğlu, O., ve Üstün, A. (2005). Türkiye’de yürürlükte olan fen bilgisi 7. sınıf ders kitabının değerlendirilmesi: Bir durum çalışması. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(1), 1-14. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erziefd/issue/5995/79771
• Kavaz, S. (2006). Analysis of high school physics textbooks [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ortadoğu Teknik Üniversitesi.
• Kaya, N., ve Önal, H. (2019). 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi’nin coğrafya öğretim programı ve ders kitaplarına yansıması. Millî Eğitim, 48(223), 283-298. https://dergipark.org.tr/tr/pub/millîegitim/issue/48112/609215
• Keleş, E (2001). Fizik ders kitaplarını değerlendirme ölçeği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Kılıç, A. (2023). Türkiye’de askerî darbelerin eğitim ve kültür hayatı üzerindeki etkileri (27 Mayıs 1960-12 Mart 1971-12 Eylül 1980). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları 526. https://atam.gov.tr/wp-content/uploads/2023/10/TURKIYEDE-ASKERI-DARBELERIN-EGITIM-VE-KULTUR-HAYATI-UZERINDEKI-ETKILERI.pdf
• Kırbaşlar, F. G., ve İnce, E (2010). İlköğretim ve orta öğretim ders kitaplarında atom kavramı ve konularının incelenmesi, Millî Eğitim, 188, 251-273, https://dergipark.org.tr/tr/pub/millîegitim/issue/36196/407014
• Kirk, M., Matthews, C. E., & Kurtts, S. (2001). The trouble with textbooks: Examining issues in science textbook selection. The Science Teacher, 68(9), 42–45. http://www.jstor.org/stable/24154819
• Koçyiğit, A., ve Pektaş, M. (2017). Ortaokul fen bilimleri ders kitaplarındaki okuma parçalarının bilim tarihi kullanımı açısından incelenmesi, Cumhuriyet International Journal of Education-CIJE, 6 (1), 185 – 199, https://doi.org/10.30703/cije.321452
• Kotluk, N. (2012). Ortaöğretim 9. 10. ve 11. sınıf fizik ders kitaplarının, görünüş ve içerik açısından incelenmesi, öğretmen ve öğrenci görüşlerinin alınması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Kumar, D., Haque,A., Mishra,K., Islam, F., Kumar Mishra, B., & Ahmad, S. (2023). Exploring the transformative role of artificial intelligence and metaverse in education: A comprehensive review. Metaverse Basic and Applied Research, 2(55). https://doi.org/10.56294/mr202355
• MEB (2023)./ucretsiz-ders-kitaplari-ve-yardimci-kaynaklar-siralardaki-yerini-almaya-basladi, ttps://www.meb.gov.tr/ucretsiz-ders-kitaplari-ve-yardimci-kaynaklar-siralardaki-yerinialmaya-basladi/haber/30737/tr#:~:text=Millî%20Eğitim%20Bakanlığı%2C%20ücretsiz%20ders,kitabı%20ve%20yardımcı%20kaynak%20dağıttı.(06.08.2024 tarihinde ulaşılmıştır)
• Mirzalar Kabapınar, F. (2013). Kimya öğretmen adaylarına ders kitaplarını dizayn ve okunabilirlik açılarından inceleme becerisinin kazandırılması. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 24 (24), 109-132. https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruaebd/issue/383/2424
• Ogan Bekiroglu, F. (2007). To what degree do the currently used physics textbooks meet the expectations?. Journal of Science Teacher Education, 18 (4), 599-628. https://doi.org/10.1007/s10972-007-9045-8
• Özkan, G. (2022). Fen bilgisi öğretmen adaylarının çevrim içi fizik öğretimi konusundaki görüşleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 53, 685-699. https://doi.org/10.53444/deubefd.1112804
• Penney, K. (2000). Anatomy of junior high science textbooks: A content analysis of textual characteristics [Unpublished doctoral dissertation]. Memorial University of Newfoundland.
• Resmî Gazete. (1933, Haziran 13). 2259 sayılı kanun: Maarif vekilliğine bağlı mekteplerde okunacak ders kitaplarının basılması ve dağıtılması ile bu maksat için kurulacak mektep kitapları sandığı hakkında kanun (Sayı: 2426). https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c016/tbmm04016065ss0253.pdf
• Resmî Gazete. (1949, Haziran 11). 5429 sayılı kanun: Millî Eğitim Bakanlığına bağlı okullarda okutturulacak ders kitaplarının seçilmesi, basılması ve dağıtılması hakkında kanun (Sayı: 7230). https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d08/c020/tbmm08020106ss0252.pdf
• Resmî Gazete. (1949, Aralık 26). 2669 sayılı genelge: Okul kitaplarında aranacak özellikler (Sayı: 570). https://dhgm.meb.gov.tr/tebligler-dergisi/1949/570-aralik-1949.pdf
• Resmî Gazete. (1995, Temmuz 3). Millî Eğitim Bakanlığı ders kitapları yönetmeliği (Sayı: 2434). https://dhgm.meb.gov.tr/tebligler-dergisi/1995/2434-temmuz-1995.pdf
• Resmî Gazete. (2004, Nisan). Millî Eğitim Bakanlığı ders kitapları yönetmeliğinde değişiklik yapılmasına dair yönetmelik (Sayı: 2559). https://dhgm.meb.gov.tr/tebligler-dergisi/2004/2559-_nisan_2004.pdf
• Resmî Gazete. (2006, Ekim). Ders kitapları ile eğitim araçlarının incelenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin yönerge (Sayı: 2589). https://dhgm.meb.gov.tr/tebligler-dergisi/2006/2589-_ekim_2006.pdf
• Resmî Gazete. (2009, Aralık 31). Millî Eğitim Bakanlığı ders kitapları ve eğitim araçları yönetmeliği (Sayı: 27449, 4. mükerrer). https://www. Resmîgazete.gov.tr/eskiler/2009/12/20091231M4-8.htm
• Resmî Gazete. (2012, Eylül 13). Millî Eğitim Bakanlığı ders kitapları ve eğitim araçları yönetmeliği (Sayı: 28430). https://www. Resmîgazete.gov.tr/eskiler/2012/09/20120912-2.htm
• Resmî Gazete. (2021, Ekim 14). Millî Eğitim Bakanlığı ders kitapları ve eğitim araçları yönetmeliği (Sayı: 31628). https://www. Resmîgazete.gov.tr/eskiler/2021/10/20211014-1.htm
• Schultz, F.H.C. (1989). How do you select your physics textbook? The Physics Teacher, 27, 278-279.http://dx.doi.org/10.1119/1.2342750kara
• Sosnovsky, S., Brusilovsky, P., & Lan, A. (2023). Intelligent textbooks: The fifth ınternational workshop. In: Wang, N., Rebolledo-Mendez, G., Dimitrova, V., Matsuda, N., Santos, O.C. (Ed.) Artificial Intelligence in Education. Posters and Late Breaking Results, Workshops and Tutorials, Industry and Innovation Tracks, Practitioners, Doctoral Consortium and Blue Sky. AIED 2023. Communications in Computer and Information Science, vol 1831. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-36336-8_15
• Stylianidou, F. (2002). Analysis of science textbook pictures about energy and pupils’ readings of them. International Journal of Science Education, 24(3), 257-283. https://doi.org/10.1080/09500690110078905
• Şahin, A. (2010). İlköğretim ikinci ve üçüncü sınıf Türkçe ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabının öğretmen görüşlerine dayalı olarak değerlendirilmesi. Millî Eğitim Dergisi, 40 (185), 48-65. https://dergipark.org.tr/tr/pub/millîegitim/issue/36199/407089
• Şimşek, H., Sarıkoç, A., ve Bozkurt, E. (2011). Lise fizik 12 ders kitabının fizik öğretmenleri tarafından değerlendirilmesi. Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 32, 285-294. https://www.academia.edu/11790629/L%C4%B0SE_F%C4%B0Z%C4%B0K_12_DERS_K%C4%B0TABININ_F%C4%B0Z%C4%B0K_%C3%96%C4%9ERETMENLER%C4%B0_TARAFINDAN_DE%C4%9EERLEND%C4%B0R%C4%B0LMES%C4%B0
• Tekbıyık, A. (2006). Lise fizik 1 ders kitabının okunabilirliği ve hedef yaş düzeyine uygunluğu. Kastamonu Education Journal, 14(2), 441-446. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kefdergi/issue/49104/626619
• Türk Standartları Enstitüsü (TSE) (1992). Ders kitapları. https://intweb.tse.org.tr/Standard/Standard/Standard.aspx
• Tunç. T. (2005). Öğretmen ve öğrenci açısından fizik ders kitaplarının içeriğine genel bir bakış, Rahmi Yağbasan (Ed.), Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu, 217-241, Gazi Kitabevi.
• Ünsal, Y. (2005). Biçim, dil ve anlatım, Rahmi Yağbasan (Ed.), Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu, 1-12, Gazi Kitabevi.
• Ververs, J. D. (2016). Curriculum development in Dutch physics education: an analysis of project intentions and renewal characteristics in student textbooks over the past 40 years [Unpublished master’s thesis]. Utrecht University.
• Yıldız, H., Hocaoğlu, K., ve Şengören, S.K. (2021). Use of idealizations in physics textbooks. Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi, 15(2), 216-232. https://doi.org/10.17522/balikesirnef.905675
• Yu, Y.F., & Chen, Y. (2018) Design and development of high school artificial intelligence textbook based on computational thinking. Open Access Library Journal, 5, e4898. https://doi.org/10.4236/oalib.1104898