İşlevsellik Bağlamında Türk Mitlerinde "Annelik Olgusu"

Year 2020, Volume: 16 Issue: 126, 27 - 39, 24.06.2020

Mehmet Alparslan Küçük

Abstract

Bir milletin/toplumun temel taşını “aile”, ailenin ana unsurunu ise “anne” teşkil etmektedir. O, “çocuk sahibi olma” anlamını taşımaktadır. Annelik de biyolojik bağlamda anne olma özelliğidir. Ancak annelik biyolojik özellik ile birlikte sosyolojik ve psikolojik gibi farklı boyutlar da ihtiva etmektedir. Toplumlarca “kutsal” kabul edilen annelik, söz konusu boyutlar çerçevesinde hem “doğurganlık” özelliğine sahip olma hem de soyun nesilden nesile devamını sağlayabilme açısından önemli bir olgu olmakla birlikte bazı yükümlülükler gerektirmektedir. Meşakkatli yükümlülükleri sebebiyle annelik, Allah’ın kadınlara bahşettiği büyük bir nimettir. Çünkü annelik; fıtri olarak, doğurganlık (neslin/soyun devamı), koruyuculuk/savunuculuk, besleyicilik (süt hakkı), rehberlik, eğiticilik/öğreticilik ve elçilik/ arabuluculuk gibi bazı işlevlere sahiptir. Sosyolojik, psikolojik ve biyolojik boyutlarıyla anneliğe has bu işlevler, kadına toplum nazarında önemli bir rol ve fonksiyon kazandırmıştır/ kazandırmaktadır. Anneliğe atfedilen rolün ve fonksiyonun, Türk mitlerinde de aynı veya benzer şekilde konu edildiği görülmektedir. Hatta mitlerde, birçok dişil varlığa “annelik” vasfı yüklenmiş ve onlar, “anne arketipi” olarak “ana” sıfatıyla zikredilmiştir. Bu sıfat ve vasıflar çerçevesinde anneliğin soyun devamındaki yeri, koruyuculuktaki vasfı, besleyicilik açısından önemi, rehber ve arabulucu olma yeteneği gibi birçok husus örneklerle vurgulanmıştır. Buna göre annelik, neslin devamı ve soyun korunması bakımından kadınlar için bir ayrıcalıktır. Bu ayrıcalık, Türk mitlerinde de ön plana çıkarılmış; Umay, Ateş (Od), Ak Ana gibi varlıklar yanında bazı hayvanlara ve ağaç, toprak/yer gibi tabiat unsurlarına “annelik” atfedilmiş ve onlar, doğum olayının kaynağı hâline getirilmiştir. Anneliğin “doğurganlık” işlevi ile birlikte besleyicilik (süt hakkı) işlevi çerçevesinde çocuğu besleme yükümlülüğü söz konusudur. Türk mitlerinde de annelik vasfına sahip bazı dişil ruhlar, hayvanlar ve tabiat unsurları; kahramanları, sütten kesilinceye kadar beslemiş ve onlara annelik etmiştir. Anneliğin işlev- leri arasında “koruyuculuk ve savunuculuk” da vardır. Çünkü bu işlev, diğer vasıflar gibi içgüdüseldir. Zaten Türk destanlarında ve mitlerinde, anne daima “koruyucu-gözetleyici” bir varlık konumundadır. Annelik; “rehberlik, eğiticilik ve öğreticilik” işlevi bakımından da büyük bir sorumluluk taşımaktadır. Bu bağlamda Türk destanlarında ve mitlerinde, özellikle kızların, annelerini taklit ettiği görülmekte ve bununla birlikte anne, çeşitli nasihatler ve tavsiyeler verme özelliğine sahip “bilge” bir kadın olarak dikkat çekmektedir. Ülgen’e/Kayra Han’a yaratma ilhamı veren “Ak Ana”, bu husustaki en iyi örnektir. Annelik; baba ile çocuk arasında veya aile içinde arabulucu olmakla birlikte ailenin bir nevi sözcüsü/temsilcisi olma işlevine de sahiptir. Türk destanla- rında, baba ile oğulun arasını düzelten ve her türlü isteklerin karşılanmasında veya sıkıntıların giderilmesinde aracı olan annedir. Ancak bu önemine rağmen anneliğe ait işlevlerin Türk mitlerindeki yansımasının, doğrudan ve karşılaştırmalı olarak konu edilmediği görülmüştür. Bununla birlikte mitlerde annelik olgusuna dair çok fazla örneğin olması makalede, örnek seçimini ve kısıtlamasını zorunlu kılmıştır. Bu zaruret çerçevesinde makale ile annelik olgusunun, hem Türk kültüründeki yerinin hem Türk mitlerindeki yansımasının daha iyi anlaşılabilmesi hem de alana bilimsel anlamda bir katkı sağlanması hedeflenmiştir. Netice itibariyle örneklendirme ve karşılaştırma yoluna gidilerek hazırlanan makalede, sosyokültürel bir olgu olarak annelik işlevlerinin Türk mitolojisindeki yansıması örnekler çerçevesinde irdelenmiştir.

Keywords

Mit, anne(lik), dişil ruh, olgu, işlevsellik

References

• Akkaya, Hatice. Kadınların Konu Edildiği Rivayetlerde Ortaya Konan Değerlerin Eğitsel Açıdan İncelenmesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Albayrak, Fatma ve Nilüfer Serin. “Kutadgu Bilig ve Mârifetnâme’de Kadın Algısı”. Uluslararası Sosyal Araş- tırmalar Dergisi 8/37(2015):16-37.
• Altunay, Erhan. Paganizm-1: Kadim Bilgeliğe Giriş, İstanbul: Hermes Yayınları, 2015.