Türk Halk Bı̇lı̇mı̇ Çalışmalarında Müzı̇ğı̇n İşlevsellı̇ği Üzerı̇ne Eleştı̇rel Bı̇r Değerlendı̇rme

Year 2020, Volume: 16 Issue: 127, 172 - 185, 21.09.2020

Bülent Akın

Abstract

Halk bilimi, çalışma alanı ve kapsamı gereği, başta sosyal bilimler ve güzel sanatlar olmak üzere, birçok alandan disipline katkı sunmak ya da bu disiplinlerden istifade etmek suretiyle disiplinlerarası boyutta çalışmalara kapı aralamaya elverişli bir bilim dalıdır. Bu bağlamda halk bilimcilerin çalışmalarında, bilhassa antropo- loji, dilbilim, müzik, tarih, sosyoloji ve psikoloji gibi bilim dallarından hem teorik hem de uygulama düzeyinde istifade ettikleri ve zaman zaman da bu bilim dallarına kaynak ve katkı sağladıkları görülür. Adı geçen bu bilim dalları içerisinde bilhassa müziğin, halk bilimi çalışmalarında oldukça geniş ve önemli bir yere sahip olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Müzik, gerek halk bilgisi ürünlerinin yaratım, aktarım ve sürdürülebilirliğini kapsayan süreçte gerekse de tanımlama, derleme, sınıflandırma, inceleme ve tahlil aşamalarında belirleyici ve ayırt edici işlevlerle folklor araştırmacılarının her zaman karşısına çıkmıştır. Bu çerçevede, çok sayıda akademik yayında, halk bilimi çalışmalarında müziğin önem ve işlevlerine değinilmişse de bu yayınların önemli bir çoğunluğunda, müzikal özellikler belirli ve sınırlı bir kapsamda incelemelere dâhil edilmiştir. Bazı çalışmalarda ise bu durumun aksine detaylı müzikal analizler, halk bilimi bağlamında ele alınarak çalışma kapsamında yer almışsa da bu tür çalışmalar oldukça sınırlı sayıda kalmıştır. Yukarıda sözünü ettiğimiz bu durumu göz önünde bulundurmak suretiyle Türk halk bilimi kapsam ve sınırlılığında kaleme alınan bu makale, müzikal özelliklere sahip halk bilgisi ürünleri hakkında yapılacak halk bilimi çalışmalarında, araştırmacının müzik bilgisi edinmesinin ya da müzik bilim dalından destek almak suretiyle disiplinlerarası bir çalışmaya yönelmesinin önemi ve gerekliliği görüş ve tezinden hareketle hazırlanmıştır. Bu çerçevede, makalede âşık tarzı şiir geleneğinde tür, şekil ve makam sorununun çözümünde müziğin öneminden başlamak suretiyle âşıklık ve Türk destan anlatıcılığı geleneği çerçevesinde usta-çırak ilişkisinde eğitim tarzı ile yaratım ve aktarım sürecinde; dinî ya da din dışı ritüellerin ve ritüel merkezli halk bilgisi ürünlerinin oluşum ve icrasında; halk danslarının icrasında; mâni, ninni, ağıt, sayışmaca vb. gibi anonim halk edebiyatı manzum tür ve şekillerinin yaratım ve aktarım sürecinde müziğin belirleyici ve ayırt edici özellikleri örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır. Bu tespitler vesilesiyle müzikal özel- liklere haiz halk bilgisi ürünlerinin tanımlama, derleme, inceleme, sınıflandırma ve tahlil aşamalarında ritim (usul), ezgi kalıbı (makam/hava), tempo, geçkiler, güçlü perde, ezgi derecesi yükseltme vb. gibi müzikal öge- lerin hangi işlevlerde kullanılabileceği hususunda değerlendirmelere yer verilmiştir. Bu değerlendirmelerin ardından halk bilgisi ürünlerinin tespit ve derlenmesinden, metin merkezli ve bağlam merkezli halk bilimi kuramları çerçevesinde incelenmesine kadar olan süreçte, müzikal özelliklerin çalışma ve incelemelere dâhil edilmesinin gerekliliği ve önemi üzerinde tartışılarak bu bağlamda müziğin halk bilimi çalışmalarında işlevsel olarak kullanımının sağlayacağı katkılar ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Keywords

Halk Bilimi, Müzik, Folklor ve Müzik, Disiplinlerarasılık

References

• Aiello, Rita & Aaaron Williamon. Memory. The Science And Psychology of Music Performance, Creative Strategies for Teaching and Learning. (Edt. R. Parncutt. And G. E. McPherson), New York: Oxford University Press, 2002.
• Akın, Bülent. “Kültürel Bellek ve Müzik”. Eurasian Journal of Music and Dance 13 (2018): 101-117.
• Akın, Bülent. Zâkirlik Geleneğinin Değişen Yaratım ve İcra Ortamı: Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitap, 2016a.
• Akın, Bülent. “Ehl-i Haklarda Kelâmhânlık Geleneği ve Kelâmhân Defterlerinin Geleneğin Korunması ve Aktarımındaki Rolü”. Milli Folklor 111 (2016b): 100-115.
• Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Assmann, Jann. Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Atılgan, Halil ve Mehmet Acet. Harran’da Bir Türkmen Köyü Kısas. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Atlı, Sagıp. Türkiye’deki Geleneksel Sohbet Toplantıları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Doktor Tezi, Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi, 2016.
• Boratav, Pertev Naili. Halk Edebiyatında Tür ve Biçim Sorunu Üzerine. Folklor ve Edebiyat-I, İstanbul: Adam Yayınları, 1982.
• Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Dizdaroğlu, Hikmet. “Tür mü Biçim mi?”. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi 12/246 (1970): 501.
• Duman, Mustafa. “Geleneksellik-Gerçeklik İlişkisi Bağlamında Bilginin Niteliği ve Folklorda Yalan Haber-I”. Folklor/Edebiyat 25/100 (2019): 971-984.
• Ekici, Metin vd. Somut Olmayan Kültürel Miras: Barana Dursunbey-Balıkesir. İzmir: Egetan Bas. Yay., 2011.
• Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2013.
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. Çev. Sema Rifat. Ankara: İmge Kitabevi, 2001.
• Ersal, Mehmet ve Seyhan Kayhan Kılıç, edt. Alevi Bektaşi Semahları. Ankara: Barış Kitap, 2018.
• Ersal, Mehmet. Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış Kitap, 2019.
• Ersoy, İlhan. “Müzik Türleri Sınıflandırmasında Model Uygulaması: Bir Müzik Türü Olarak ‘Semah’”. Eurasian Journal of Music and Dance 14 (2018): 32-62.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlevi Âdap ve Erkânı. İstanbul: Yeni Matbaa, 1963.
• Gün Duru, Elvan ve H. Seval Köse. “Müziksel Ezber Üzerine Nitel Bir Çalışma”. The Journal of Academic Social Science Studies 43 (2016): 121-133.
• Güray, Cenk ve İsmet Karadeniz. “Horasan’dan Keskin’e Bir Çığlık: Muharrem Ertaş ‘Kırat Bozlağı’nın Çok Katmanlı Analizi Üzerinden Orta Asya’dan Anadolu’ya Âşıklık Geleneğinin İzini Sürmek’”. Milli Folklor 122 (2019): 76-93.
• Güven, Merdan. “Anadolu Ağıtlarının Türküleşme Süreci ve Üç Ağıt Örneği”. Folklor/Edebiyat 19/75 (2013): 117-128.
• Haydon, Geoffrey. Internalization Via Memorization for the Intermediate Student. Creative Piano Teaching. (Edt.J. Lyke, Y. Enoch and G. Haydon), Illinois: Stipes Publishing, 340-347, 1996.
• Haymes, Edward R. Sözlü Destan Sözlü Şiir Araştırmasına Bir Giriş. (çev. Ali Çelik), Ankara: TDK Yayınları, 2010.
• Köprülü Fuad. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Köprülü Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Küçükaksoy, Merve Eken. Müziğin Performans Sürecindeki ‘Sihirli Birliktelik’: Müzikal Komünitas. Rast Müzikoloji Dergisi 5/3 (2017): 1732-1744.
• Lord, Albert B. The Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1960.
• Maden, Pınar. “Performans Teori Doğrultusunda Bir Türkünün İncelenmesi: Elimi Sundum Astara”. Folklor/Edebiyat 11/42 (2005): 205-215.
• Mirzaoğlu, Gülay. Halk Türküleri Konu-İcra-Yapı-Anlam-İşlev. Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• Oğuz, M. Öcal. Halk Şiirinde Tür, Şekil ve Makam. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Onatça, Neşe Ayışıt. Alevi-Bektaşi Kültüründe Kırklar Semahı Müzikal Analiz Çalışması. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2007.
• Onay, Ahmet Talât. Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev‘i. Haz. Cemal Kurnaz. Ankara: Akçağ Yayınları, 1996.
• Özdemir, Erdem. “Performans Teori, Âşık Fasılları ve Doğaçlama”. Rast Müzikoloji Dergisi 4/3 (2016): 1357-1366.
• Reichl, Karl. “The Singing of Tales: The Role of Music in the Performance of Oral Epics in Turkey and Central Asia”. Classics@14(http://nrs.harvard.edu/urn-3:hlnc.jissue:ClassicsAt.Issue14.Singers_and_Tales_in_the_Washington, DC: Center for Hellenic Studies, 2016.
• Tutu, Sıtkı Bahadır. “Dursun Bey Barana Geleneğinde Müzik”. Somut Olmayan Kültürel Miras: Barana Dursunbey-Balıkesir. (Edt. Metin Ekici vd.), 43-94. İzmir: Egetan Basım, 2011.
• Tutu, Sıtkı Bahadır. Âşık Veysel Şatıroğlu (Hayatı, Eserleri ve Müzik Kimliği). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2008.