Kazak Jırlarında Yönetim Fikri ve Yönetici Tipi

Year 2020, Volume: 16 Issue: 127, 156 - 171, 21.09.2020

Mendigül Nogaybayeva Almas Toxanbayev

Abstract

Kazak folklor verilerinde, Kazak toplumunun sosyal yapısını, yöneticilerin rolünü, onların faaliyetlerinin özelliklerini görmek mümkündür. Kazak halkı arasında popüler olan “jır”lar incelendiğinde de, göçebe toplumun günlük yaşamını, sosyal yapısını, insanlarla hükümdarlar arasındaki ilişkileri, iktidar yapısının özelliklerini görmek mümkündür. Kazak folklorundaki hükümdar imajı, han sultanların isimleri, kişisel yaşamları ve kahramanlıkları, iktidar göstergesi olan han tahtı, hanların silah çeşitleri, hanın adaletli ve hatalı davranışları, han törenlerindeki âdetler, han iktidarında kadınların rolü ve yönetime etkisi, hanı övmek ve denemek için yapılan hareketlerdeki benzerliklerle tarihsel süreklilikler, diğer tarihî “jır”larla, destanlarla ve yerli tarihçilerin araştırmalarıyla karşılaştırılarak bilimsel açıdan incelenmiştir. “Jırav”ların eserlerindeki hanlık iktidarının birtakım özellikleri ortaçağ yazılı kaynaklarındaki verilerle kanıtlanmıştır ve “jır”lardaki bilgilerin tarihsel özgünlüğü belirlenmeye çalışılmıştır. “Jırav”ların “jır”larında görülen han tahtıyla ilgili bilgilerin tutarlılığı, tarihçilerin araştırmalarıyla karşılaştırılıp genel olarak tahtın şekli, şiirdeki sanatsal açıklamanın doğruluğu ele alınmıştır. “Jırav”ların eserlerinde bulunan bir silah türünün (kılıç) iktidarın bir başka niteliği olarak, göçebe toplumda yöneticilere ait olması, Kazak topraklarında yapılan araştırmalarla karşılaştırılıp silahın bir güç sembolü olduğu, tarihsel verilerle “jır” metinleri karşılaştırılarak belirlenmiştir. Makalede, “jırav”ların bozkır demokrasisine dayanarak, yöneticilerin iyi ve kötü eylemlerine açık eleştiri getirme geleneğinin tarihsel sürekliliği, “jır”lardaki üslup ve kombinasyonlar, sanatsal tasvirlerin benzerlikleri analiz edilmiştir. Kazak toplumunun geleneğine göre hanın yanında, hükümdarın çocukluk çağının ve onun başından geçen olayların şahidi olan bir bilge, akıl hocası, gelecekten haber veren “jırav”lar bulunmuştur. “Jırav”lar han ordasında bulunup devlet yönetimi işiyle meşgul olmuşlar ve hanlar ile bahadırlarına, halka akıl-nasihat vererek hanın meclisine, kurultayına katılmışlardır. Hangi dönemde olursa olsun, her “jırav”ın kendi tarihî yeri, her hanın hükümdarlığı sırasında siyasi ve sosyal önemi olmuştur. Onlar sadece jır söyleyen sanat ustaları değil, aynı zamanda ülkesinin güvenliği tehlikeye gir- diğinde ata binip düşmana karşı gelen kahraman ve komutanlardı. Bunları yaparken, ülkeyi savunmayı ve in- sanları özgürleştirmeyi amaçlayan askerlere cesaret verip vatanseverliği teşvik eden veya han ve vezirlere yol gösterip eksiklerini açıkça ifade edebilen de yine “jırav”lardı. Her hanın veya sultanın yanında, mutlaka bir “jırav” bulunmuştur. Onların içinde hanın sevdikleri, akıl hocası olarak seçtikleri veya tam tersi karşı oldukları, sevmedikleri de olmuştur, fakat “jırav”ların hepsi halk taraftarı olmuş ve “jır”larında öncelikle halkın derdiyle ihtiyaçlarını dile getirmişlerdir. Ne yazık ki ta eski dönemlerden günümüze kadar ulaşan bu “jır”lar, sadece sözlü şekilde, halk ağzında yaşatılagelmiştir. Bu da zamanla “jır”ların çoğunun unutulduğunu ve bugün çok azının korunduğunu göstermektedir. Bu nedenle, makalede, sadece bugüne kadar ulaşan “jırav”ların “jır”larındaki hükümdar imajıyla yönetim şeklini ele alan “jır”lar üzerinde durulmuştur. Makalede, veri sistemleştirmesi, karşılaştırmalı analiz, görüş ve sonuçların gruplandırılmasını içeren geleneksel araştırma yöntemleri metodolojik bir temel olarak kullanılmıştır. Göçebe toplumda hükümdar imajının “jır”lara yansıyan şekli üzerine yapılan araştırmalar gözden geçirilirken nesnel ilkelere dayanılmıştır. Ayrıca, belirli bir analiz yönteminin yardımıyla “jırav”ların eserlerindeki hanların imajına etki eden fenomenleri, ortaya çıkışı ve etkileşim koşulları gösteril- meye çalışılmıştır. Tarihsel verileri, bilimsel verilerin sistematik analizini, bireysel görüş ve sonuçların anlaşılmasını, yerli ve yabancı araştırmalar arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirlemek amacıyla tarihsel karşılaştırmalı analiz yöntemleri kullanılmıştır. Kaynakların analizinde anlatım, yorumlama, tahmin yöntemleri ve bunun yanı sıra bilimsel verilerin toplanması, sistemleştirilmesi, analizi ve öz değerlendirilmesinde tümevarım (özelden genele) araştırma yöntemleri kullanılmıştır.

Keywords

Jıravlar, hanlar, tarihî jırlar, hükümdarlık, Kazak Hanlığı

References

• Abılay Han.Tarihi Jırlar. 1. cılt. Almatı:Cazuşı, 1993.
• Artıkbayev, Cambıl. “Abılay Han:Anız ben Akiykat”, Kazakistan Tarihi, Yıl 22, Sayı 98, Temmuz 2017: 4-9.
• Babatayulı, Dulat. Şığarmaları.Dastandar, Mısaldar. Almatı: Kazakstan, 2013.
• Baybalulı,Kazangap.Töle Biy.Dastandar,Almatı: NB-pres, 1991.