İlhanlılarda Uygur Asıllı Şi‘î Bir Emîr: Taramtaz

Yıl 2024, Sayı: 18, 59 - 76, 30.06.2024

Fırat Umanç

https://doi.org/10.47502/mizan.1355752

Öz

İlhanlı Devleti’nde askerî hiyerarşinin en üst kademelerinde yer alan önemli Moğol emîrlerinden biri olan Taramtaz, Baycu Bahşî isimli Uygur asıllı Budist bir Moğol emîrinin oğlu olarak Rey’de dünyaya gelmiştir. Buradaki Şi‘îler arasında büyümüş, İslâm’ı kabul ettikten sonra Şi‘î (İmâmiyye/İsnâaşeriyye) mezhebine geçmiştir. Gazan Han devrinde Dîvân-i ‘imârete nezâret etmiş ve ilhanın çeşitli seferlerine iştirak etmiştir. Sultan Ölceytü’nün hükümdarlığı zamanında da askerî harekâtlara katılan Taramtaz, devrin önde gelen emîrlerden biri olarak dikkat çekmiştir. Ebû Sa‘îd Han döneminde, hükümdara karşı ayaklandığı gerekçesiyle 719/1319 yılında Sultâniyye’de katledilmiştir. Bu çalışmada, Uygur asıllı Budist bir Moğol emîri olup ihtida ederek Şi‘î mezhebini benimseyen Taramtaz’ın, İlhanlı Devleti içindeki siyasî faaliyetleri kısaca ele alındıktan sonra onun Şi‘îliği yaymadaki etkinliği devrin kaynakları ışığında ortaya konulması hedeflenmektedir. Bu bağlamda, İslâm’ı ve bu din ile birlikte Şi‘î mezhebini kabul eden Taramtaz’ın, Uygur asıllı Şi‘î bir Moğol emîri olarak, devrin İlhanlı hükümdarlarından Gazan Han, Sultan Ölceytü ve Ebû Sa‘îd Han üzerinde ne derecede etkili olduğu sorusuna da cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ Tarihi, Moğollar, İlhanlılar, İslâm, Şi'îlik, Emîr Taramtaz

Kaynakça

• ‘Abbâs İkbâl. Târîh-i Mogûl: Ez-hamle-yi Çingîz tâ teşkîl-i devlet-i Tîmûr. Tahran: Sepehrâdap, 1388/2009.
• ‘Abdullâh-i Kâşânî, Cemâlu’d-dîn Ebu’l-Kâsım ‘Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Tâhir. Târîh-i Olcâytû Sultân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 3019; nşr. Mehîn Hamblî. Târîh-i Olcâytû. Tahran: İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, 1348/1969.
• Ahmed Fazlînejâd. “Berresî-yi ‘avamil-i mu’essir ber-gerâyiş-i İlhânân-i Mogûl be-mezârât-i Şî‘a”. Pejûheş-nâme-yi Târîh-i İslâm 18 (1394/2015), 85-111.
• Akkuş, Mustafa. Moğollarda Din ve Siyaset: İlhanlı Hanlarının Dini Kişiliği ve Uygulamaları. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2020.
• Aknerli Grigor. Okçu Milletin Tarihi. Türkçe çev. Hrant D. Andreasyan. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2012.
• Amitai-Preiss, Reuven. “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate” JESHO 42/1 (1999), 27-46.
• Amitai-Preiss, Reuven. “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam” JSAI 25 (2001), 15-43.
• Âmulî, Şemsu’d-dîn Muhammed b. Mahmûd. Nefâ’isu’l-funûn fî ‘arâ’isi’l-‘uyûn. nşr. Hâc Mîrzâ Ebu’l-Hasan Şi‘rânî. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-i İslâmiye, 1381/2002.
• Arnold, Thomas W. The Preaching of Islam: A History of the Propagation of the Muslim Faith. London: Constable, 1913.
• Bar Hebraeus, Gregory Ebu’l-Ferec İbnu’l-İbrî. Abu’l-Farac Tarihi. Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Bausani, A. “Religion under the Mongols”. The Cambridge History of Iran, V, The Saljuq and Mongol Periods. ed. J. A. Boyle. 538-549. Cambridge: Cambridge University Press, 1968.
• Benâketî, Fahru’d-dîn Ebû Suleymân Dâvûd b. Muhammed. Târîh-i Benâketî (Ravzat ûlî’l-elbâb fî ma‘rifeti’t-tevârîh ve’l-ensâb). nşr. Ca‘fer Şi‘âr. Tahran: İntişârât-i Dânişgâh-i Tehrân, 1378/2000.
• Browne, Edward G. Ez-Sa‘dî tâ-Câmî: Târîh-i edebî-yi İrân ez-nîme-yi karn-i heftom tâ-âhir-i karn-i nohom-i hicrî ‘asr-ı istîlâ-yi Mogûl ve Tâtâr. Farsça çev. ‘Alî Asgar Hikmet. Tahran: 1339/1960.
• Cevâd ‘Abbâsî. “Umerâ-yi Mogûl ve İslâm Gerâyî der-dovre-yi İlhânân”. Pejûheş-nâme-yi ‘Ulûm-i İnsânî-yi Dânişgâh-i Şehîd Beheştî 38 (1382/2003), 87-110.
• Cuveynî, ‘Alâ’u’d-dîn ‘Atâ-Melik. Târîh-i Cihân-guşâ. ber-esâs-i nüsha-yi ‘Allâme Muhammed-i Kazvînî be-ihtimâm-i Ahmed Hâtemî. 3. Cilt. Tahran: ‘İlim, 1395/2016; Türkçe çev. Mürsel Öztürk, Tarih-i Cihan-güşa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Ebû Bekr el-Kutbî el-Âharî. Târîh-i Şeyh Uveys. nşr. İrec Afşâr (Tebrîz: İntişârât-i Stûde, 1388/2010).
• el-Ejderî, Nûru’d-dîn b. Şemsu’d-dîn Muhammed. Gâzân-nâme-yi manzûm (ez-karn-i Heştom-i Hicrî). nşr. Mahmûd Mudebbirî. Tahran: Bünyâd-i Mûkûfât-i Doktor Mahmûd Afşâr, 1381/2002.
• Hâfiz Huseyn Kerbelâ’î-yi Tebrîzî. Ravzâtu’l-cinân ve cennâtu’l-cenân. nşr. Ca‘fer Sultânu’l-Kurrâ’î. 2 Cilt. Tebrîz: 1382/2003.
• Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî. Zafer-nâme, be-inzimâm-i Şâh-nâme-yi Ebu’l-Kâsim-i Firdevsî. Çâp-i ‘aksî ez-rûy-i nusha-yi hattî-yi muverreh-i 807-i hicrî der-Kitâbhâne-yi Brîtâniyâ (Or. 2833). 2 Cilt. Tahran-Wien: 1377/1999.
• Hammer-Purgstall, J. von. Geschichte der Ilchane, das ist der Mongolen in Persien. 2. Cilt. Darmstadt: 1842-1843.
• Hândmîr, Giyâsu’d-dîn b. Husâmu’d-dîn. Habîbu’s-siyer. nşr. Muhammed Debîr Siyâkî. 4 Cilt. Tahran: İntişârât-i Hayyâm, 1380/2001.
• Hope, Michael. Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Howorth, Henry H. History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The Mongols of Persia. 3 Cilt. London: 1888.
• İbnu’l-Furât, Nâsiru’d-dîn Muhammed b. ‘Abdu’r-Rahîm. Târîhu İbnu’l-Furât. nşr. Kostantin Zerîk–Neclâ ‘İzzu’d-dîn. 9 Cilt. Beyrût: 1970.
• İbnu’l-Fuvatî, Kemâlu’d-dîn ‘Abdu’r-Rezzâk b. Ahmed. el-Hevâdisu’l-câmi‘a ve’l-tecâribu’n-nâfi‘a fî’l-mi’atu’s-sâbi‘a. nşr. Muhammed Rızâ eş-Şebîbî–Mustafâ Cevâd. Bağdâd: 1351/1932.
• Kâmil Mustafâ eş-Şîbî. Teşeyyu‘ ve tasavvuf: Tâ-âgâz-i sed-i devâzdehom-i hicrî. Farsça çev. ‘A. Z. Karâgozlû. Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr, 1396/2017.
• Kanat, Cüneyt. “İlhanlı Hükümdarı Teküdar’ın Müslümanlığı Kabulü ve Bunun Memlûk Devleti’ndeki Yankıları”. Türklük Araştırmaları Dergisi 12 (2002), 233-247.
• Korykoslu Hayton. Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı. Latinceden çev. ve notlandıran Altay Tayfun Özcan. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015.
• Mahmûd Sâmânî. Munâsebât-i İrânîyân bâ-Hicâz der-dovrehâ-yi muhtelif-i târîh-i İslâm. Tahran: 1393/2014. Mazzaoui, Michel M. The Origins of the Ṣafawids; Šīʻism, Ṣūfism, and the Ġulāt. Wiesbaden: 1972.
• Mehdî ‘Abâdî. Târîh-i Teşeyyu‘ der-Âzerbâycân: Ez-İlhânân tâ-resmîyet yâften-i Şi‘a der-İrân. Tahran: İntişârât-i Menşûr-i Samîr, 1395/2016.
• Melville, Charles. “Abū Saʿīd and the Revolt of the Amirs in 1319”. L’Iran face a la domination mongole, ed. Denise Aigle. 89-120. Tehran: Ifri, 1997.
• Melville, Charles. “Pādshāh-i Islām: The Conversion of Sultān Mahmūd Ghāzān Khān”. Pembroke Papers, I, Persian and Islamic Studies In honour of P. W. Avery. ed. Charles Melville. 159-177. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Menûçehr Murtazavî. “Dîn u mezheb der-‘ahd-i İlhânân-i İrân”. Zebân u Edeb Fârsî 45 (1337/1958), 17-80.
• Menûçehr Murtazavî. Mesâ’il-i ‘asr-i İlhânân. Tahran: Bünyâd-i Mûkûfât-i Doktor Mahmûd Afşâr, 1397/2018.
• Mîrhând, Mîr Muhammed b. Seyyid Burhânu’d-dîn Hândşâh. Ravzatu’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mulûk ve’l-hulefâ. nşr. Cemşîd Kiyânfer. 15 Cilt. Tahran: İntişârât-i Esâtîr, 1380/2001.
• Mu‘înu’d-dîn-i Natanzî. Muntehabu’t-tevârîh-i Mu‘înî (Anonîm-i İskender). nşr. Jean Aubin. Tahran: Hayyâm, 1336/1957.
• Mu‘izzu’l-ensâb. Paris: Bibliothèque Nationale, Persan 67.
• Muhammed Rızâ Bârânî. “Nekd u berresî-yi gerâyiş-i İlhânân be-İslâm u Teşeyyu‘”. Târîh-i İslâm der-Ayine-yi Pejuheş 1 (1381/2002), 31-74.
• Özgüdenli, Osman G. “İlhanlı Hükümdarı Gâzân Han’ın Vasiyetnâmesi: Metin, Tercüme ve Değerlendirme”. Orhon Yazıtları ve Türk-Moğol İlişkileri. ed. İlhan Şahin vd. 281-339. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2021.
• Özgüdenli, Osman G. Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gâzân Han ve Reformları (1295-1304). İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009.
• Özgüdenli, Osman G.–Umanç, Fırat. “Bir İlhanlı Hükümdarının İbadet Dünyası: Sultan Olcâytû Muhammed (1304-1316)”. Tarih Araştırmaları Dergisi 42/73 (2023), 73-104.
• Pai-nan Rashid Wu. Sukût-i Bağdâd ve hukmrevâ’î-yi Mogûlân der-‘Irâk, (Miyân-i sâlhâ-yi 1258 ve 1335 mîlâdî). Farsça çev. Esedullâh Âzâd. Meşhed: 1368/1989.
• Perisâ Kurbân-nejâd. Tasavvuf der-Âzerbâycân-i ‘ahd-i Mogûl. Tahran: İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, 1387/2008.
• Pervîn Türkmenî Âzer. “Movki‘iyet-i Şî‘aiyân-i İrân der-dovre-yi İlhânân”. Şinâht 31 (1380/2001), 127-142.
• Pervîn Türkmenî Âzer. Târîh-i siyâsî-yi Şî‘aiyân-i İsnâ‘aşer’î der-İrân. Tahran: 1383/2004.
• Pfeiffer, Judith. “Conversion Versions: Sultan Öljeytü’s Conversion to Shi’ism (709/1309) in Muslim Narrative Sources”. Mongolian Studies 22 (1999), 35-67.
• Pfeiffer, Judith. “Reflections on a ‘Double Rapprochemen’: Conversion to Islam Among the Mongol Elite During the Early Ilkhanate”. Beyond the Legacy of Genghis Khan. ed. Linda Komaroff. 369-389. Leiden: Brill, 2006.
• Pfeiffer, Judith. “Twelver Shî‘ism as State Religion in Mongol Iran: An Abortive Attempt, Recorded and Remembered”. Pera-Blätter 11. İstanbul: 1999, 1-38.
• Pfeiffer, Judith. Conversion to Islam among the Ilkhans in Muslim Narrative Traditions: The Case of Ahmad Tegüder. Chicago: The University of Chicago, Doktora Tezi, 2003.
• Resûl Ca‘feriyân. “Sultân Muhammed Hudâbende, ‘Allâme el-Hillî ve revâc-i Teşeyyu‘-yi İmâmî der-İrân”. Nâme-yi Mufîd 7 (1375/1996), 169-192.
• Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî. Câmi‘u’t-tevârîh. nşr. Muhammed Rûşen-Mustafâ Mûsevî. 4 Cilt. Tahran: İntişârât-i Elborz, 1373/1994.
• Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî. Târîh-i mubârek-i Gâzânî. nşr. Karl Jahn. Âbâdân: İntişârât-i Porseş, 1388/2009.
• Rustem el-Hukemâ, Muhammed Hâşim. Tezkiretu’l-mulûk. nşr. Celîl Novzarî. Tahran: Mîrâs-i Mektûb, 1399/2020.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları: Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350. Türkçe çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Sumeyye Rebî‘î. “İslâm der-‘ahd-i İlhânî”. Dîn u mezheb der-‘ahd-i İlhânî. ed. Mes‘ûd Feryâmeniş. 87-100. Tahran: İdâre-yi Neşr-i Vezâret-i Umûr-i Hâricî, 1396/2017.
• Sümer, Faruk. “Anadolu’da Moğollar”. SAD 1 (1970), 1-147.
• Sümer, Faruk. “Âzerbaycan’ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış”. Belleten 21/83 (1957), 429-448.
• Sümer, Faruk. Çepniler: Anadolu’nun Bir Türk Yurdu Haline Gelmesinde Önemli Rol Oynayan Oğuz Boyu. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1992.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010.
• Şîrîn Beyânî. Dîn u devlet der-İrân-i ‘ahd-i Mogûl. 3 Cilt. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1389/2010.
• Şûşterî, Seyyid Ziyâu’d-dîn Nûrullâh b. Şerefu’d-dîn ‘Abdullâh b. Nûrullâh. Mecâlisu’l-mu’minîn. nşr. İbrâhîm ‘Arbpûr vd. 6 Cilt. Meşhed: Bünyâd-i Pejûheşhâ-yi İslâmî, 1392/2013.
• Umanç, Fırat. “İlhanlı Hükümdarı Sultan Olcâytû’nun İslâm’ı Kabulü: Kendi Tercihi mi? Zevcesinin Telkini mi? Ağabeyi Gâzân’ın Etkisi mi?”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (SEMA) 8 (2023), 86-95.
• Umanç, Fırat. Sultan Olcâytû Muhammed’in Dinî ve Fikrî Dünyası (1304-1316). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Usul, Dilber İlimli. İlhanlı Döneminde Uygurlar. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Uyar, Mustafa. “İlhanlı (İran Moğolları) Ordusunda Hiyerarşi: Askerî Yetkililer ve Nitelikleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 49/1 (2009), 33-47.
• Uyar, Mustafa. “İlhanlı Hükümdarlarının İslâm’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri”. Belleten 76/275 (2012), 7-30.
• Uyar, Mustafa. “Moğol Hanlarının Müslümanlaşması”. Cengiz Han ve Mirası. ed. Cem Korkut–Mürsel Doğrul. 133-148. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2021.
• Vassâf, Şihâbu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i Şîrâzî. Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-a‘sâr (Târîh-i Vassâf). yay. Muhammed Mehdî İsfahȃnî. Tahran: 1338/1959; Vassâf, Tahrîr-i târîh-i Vassâf. yay. ‘Abdu’l-Muhammed Âyetî. Tahran: Pejûheşgâh-i ‘Ulûm İnsânî ve Mutâle‘at-i Ferhengî, 1383/2004.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Turkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü; Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Göttingen: 2021.
• Yezdân Ferruhî. Berresî-yi seyr-i tehevvulât-i dîvân sâlârî-yi Mogûlhâ der-İrân. Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr, 1396/2017.
• Yûsuf Rahîmlû. “Risâle-yi ‘fevâ’îd’-i Olcâytû”. Zebân u Edeb-i Fârsî 106 (1352/1973), 135-156.
• Zebîhullâh Safâ. Târîh-i edebiyyât der-İrân. 8 Cilt. Tahran: 1369/1990.