Gazneli Devleti'nde İsyanlar

Yıl 2024, Sayı: 19, 25 - 48

M. Hanefi Palabıyık , Kemal Demir

https://doi.org/10.47502/mizan.1519844

Öz

Her dönemin dini, sosyal ve siyasal algıları farklıdır. Gazneli Devleti, hüküm sürdüğü dönemdeki itaat ve isyan olguları açısından incelendiğinde, diğer ortaçağ devletleriyle benzer bir geleneğe sahip olduğu görülmektedir. Hanedanlıkla yönetilen bu devletlerde, hükümdara karşı yapılan her girişim isyan olarak kabul edilip ölüm cezası ile sonuçlanmıştır. Gazneli Devleti için bu durum, doğrudan bağlı olduğu Sâmânî Devleti’ne isyanla kurulmasından itibaren gösterdiği mücadele örneğinde de görülmektedir. Sebük Tegin, vasiyetnamesinde de “tahta göz dikmenin” ölüm cezasını gerektirdiğini beyan etmektedir. Ortaçağ devletlerinin çoğunda olduğu gibi Gazneli Devleti’nin kuruluş döneminden yıkılışına kadarki süreçte, doğrudan devletin varlığını tehdit boyutlarına varan isyanlar görülmektedir. Makalede gerek kardeşler gerek komutanlar ve gerekse Gazneli vasallarının isyanlarını konu almak suretiyle iddialarımızı çok sayıda örneklerle temellendirmeye çalıştık. Nicel yöntemlerden biri olan kaynak tarama ve betimleyici yöntemle yaptığımız bu çalışmada, Gazneli Devleti'nde çıkan isyanların sayısı, nedenleri ve sonuçları ele alınmış; isyana kalkışanların uygun cezalarla karşılaştığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, İslam tarihi, Gazneliler, İsyan, Ayaklanma

Etik Beyan

Gerekli değil

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Yok

The Revolts in Ghaznavid State

Öz

Each historical period has its own distinct religious, social, and political perceptions. When examining the Ghaznavid Empire in terms of obedience and rebellion, it becomes evident that it shared a similar tradition with other medieval states of its time. In dynastic states, any attempt against the ruler was deemed as rebellion and punished with the death penalty. This pattern is also evident in the Ghaznavid Empire, which was established through rebellion against the Samanid Empire. Sebük Tegin explicitly stated in his will that aspiring to the throne warranted the death penalty. Like many medieval states, the Ghaznavid Empire faced rebellions threatening its very existence from its establishment to its collapse. The article supports its claims with numerous examples of rebellions involving brothers, commanders, and Ghaznavid vassals. This study employs quantitative methods, including source analysis and descriptive techniques, to examine the frequency, causes, and consequences of rebellions in the Ghaznavid Empire. The findings indicate that those who attempted rebellion were appropriately punished.

Anahtar Kelimeler

Medieval, Islamic History, Ghaznavids, Rebellion, Uprising

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmud. Selçukname. Hazırlayan: Erdoğan Merçil. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2011.
• Aksu, Güngör. Yemînü'd-devle Mahmûd el-Gaznevî’nin Siyasî Faaliyetleri (998-1030). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Alper, Ömer Mahir. “İtaat”. DİA XXIII/444-445. İstanbul: İSAM, 2001.
• Ateş, Ahmed. “Mes’ûd b. Sa’d b. Salmân”. İA VIII/141-144. Eskişehir: MEB Devlet Kitapları, 2001.
• Bayur, Y. Hikmet. Hindistan Tarihi İlk Çağlardan Gurkanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar I-III. Ankara: TTK Yayınları, 1987.
• Bedâûnî, Abdulkadir Mülûkşâh. Müntehâbü’t-Tevârîh I-III. Tashîh: Mevlevî Ahmed Ali Sâhib. Kalküta: 1868.
• Beyhakî, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. Târîh-i Mes‘ûdî Maruf be Tarîh-i Beyhakî I-III. Tashîh: Saîd-i Nefîsî. Tahran: İntişarat-ı Ketebhane-i Senanî, 1319-1332.
• Bosworth, Clifford Edmund. The Later Ghaznavids Splendour and Decay The Dynasty in Afghanistan and Northern India 1040-1186. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, 1992.
• Cüzcânî, Ebû’Amr Minhâceddin Osman b. Sirâceddin Muhammed. Tabakât-ı Nâsırî I-II. Tashîh: Abdu’l-Hayy Habîbî. Kabil: Encümen-i Tarih-i Afganistan, 1342.
• Demir, Kemal. “Gazneli Devleti’nde Taht Mücadeleleri”. Genç Kalemler Tarih, Düşünce ve Kültür Dergisi VIII/ 9 (2022), 84-89.
• Demir, Kemal. “Gazneli Sultanlarının Ölüm Sebepleri”, MESOS Disiplinlerarası Ortaçağ Çalışmaları Dergisi III/3 (2021), 145-172.
• Demir, Kemal. Gaznelilerin Duraklama Dönemi ve Yıkılışı. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Demircan, Adnan. İslam Tarihinin İlk Asrında İktidar Mücadelesi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Dihhudâ, Ali Ekber. “Sultan”. Lügatnâme I-L. Tahran: 1325-1346.
• Durdu, Arslan. Gazneli Devleti’nin Askerî Teşkilâtı. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. 2022.
• Fahr-i Müdebbir. Âdâbu’l-Harb ve’ş-Şecâ’a. Tashîh: Ahmed Süheyli Hânsâri. Tahran: İntişarat-ı İkbal, 1346.
• Fasîh-i Hâfî, Ahmed b. Celaluddin Muhammed Hâfî. Mücmel-i Fasîhî I-II. Tashîh: Mahmud Ferruh. Meşhed: Kitabfuruşi Bastan, 1341.
• Firişte, Muhammed Kasım Hindûşâh b. Gulâm Alî Esterâbâdî. Tarih-i Firişte. Musahhih: Muhammed Rıza Nasırî. İsfehan: Merkez Tahkikat Rayane-i Kâime, t.y.
• Furûzânî, Sayyed Abol-Ghasem. Gazneviyan ez Peydâyiş ta Furûpâşî. Tahran: Sazman-ı Mütalaa ve Tedvin-i Kütüb-i Ulum-i İnsani-i Daneşgahha, 1393.
• Gaffâri, Kadı Ahmed b. Muhammed. Tarih-i Cihânârâ. Neşreden: Hasan-ı Nerakî. Tahran: Kitâbfürûşî-i Hâfız, 1342.
• Gerdizî, Ebû Sa’îd Abdu’l-Hayy b. Dehhâk b. Mahmûd. Zeynü’l-Ahbâr. Neşreden: Mirza Muhammed Han Kazvinî. Tahran: 1315.
• Gökmen, Gökhan. Mu’izzî’nin Şiir Dünyası. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Göksu, Erkan. Afganistan ve Hindistan’ın İhtişamlı Hanedanı Gazneliler. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Güner, Ahmet. “Kâkûyîler”. DİA XXIV/219-221. İstanbul: İSAM, 2001.
• Hamdullâh-ı Müstevfî, Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Kazvînî. Târih-i Güzide. Tahkik: Abdülhüseyin Nevâî. Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emîr-i Kebir, 1387.
• Hândmîr, Gıyâsüddin b. Hâce Hümâmiddîn Muhammed b. Hâce Celâliddîn. Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer I-IV. Tashîh: Muhammed Debir Siyaki. Tahran: İntişârât-ı Hayyam, 1380.
• Hasan, H. İbrahim. Siyasi, Dinî, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi I-VI. çev. İsmail Yiğit vd.. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985-1987.
• Hasen el-Bâşâ. el-Elkâbu'l-İslâmiyye fi't-Târih ve'l-Vesâik ve'l-Âsâr. Kahire: 1409/1989.
• Hashmi, Yusuf Abbas. Successors of Mahmud of Ghazna in Political, Cultural and Administrative Perspective. Karachi: South Asian Printers and Publishers, 1988.
• Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali. Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• İbn Funduk, Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd Beyhâkî. Târîh-i Beyhâkî. Tashîh: Ahmed Behmenyâr. Tahran: 1317.
• İbn Hallikân, Ebû’l- Abbâs Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefâyâtu’l- A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân I-VIII. tah. İhsân’Abbâs. Beyrût: 1968.
• İbn Manzûr, Ebû'-Fadl Cemâluddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu'l-Arab I-XV. Beyrut: 1410.
• İbnü'l-Esîr, İzzeddin Ebû’l- Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Abdi’l-Kerim b. Abdi’l-Vahid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-Târih I-XI. Tah. ve Tas.: Muhammed Yusuf ed-Dekkâk. Beyrut: Darü’l-Kütüb el-İlmiye, 1402.
• İmamoğlu, Abdullah Taha–Öztürk Özkan. “İslam Siyaset Düşüncesi Açısından Zıllullâh Hadisi ve İşârî Yorumları”. Rumeli İslâm Araştırmaları Dergisi 12 (2023), 52-78.
• Jaffar, Sardar Muhammad. Mediaeval India Under Muslim Kings The Rise and Fall of The Ghaznawids I-II. Peshawar: The Empire Press, 1940.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Subhu'l- A'şâ fî Sınâ'ati'l- İnşa I-XIV. Tahkîk: Muhammed Hüseyn Şemsuddin. Beyrut: 1407.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. İstanbul: Nobel Yayınları, 2016.
• Khan, Ghulam Mustafa. A History of Bahram Shah of Ghaznin. Panjab: 1995.
• Köymen, M. Altay. Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 2017.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi I-XIV 6/233-299. İstanbul: Çağ Yayınları, 1986-1993.
• Merçil, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Merçil, Erdoğan. “Sebüktegin’in Pend-Nâme’si (Tanıtma, Farsça Metin ve Türkçe Tercümesi)”. İslâm Tetkikileri Enstitüsü Dergisi VI /1-2 (1975), 203-233.
• Mes’ûd-i Sa’d-i Selmân. Divân-ı Mes’ûd-i Sa’d-i Selmân 438-515. Tahran: İntişârât-ı Güldânî, 1362.
• Mîrhând, Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd. Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ I-VI. Neşreden: Abbas Perviz. Tahran: Müessese-i Hayyam ve İntişarat-ı Piruz, 1338-1339.
• Mirza Muhammad b. Abdu’l-Wahhab. “Mas’ud-i-Sa’d-i-Salman”, Trans. E. G. Browne, The Journal of the Royal Asiatic Society (London: 1905-1906), VIII, 693-740; (1906, 11-51).
• Muhammad b. el-Hasan b. İsfandiyar. History of Tabaristan. Trans. Edward G. Browne. Leiden: Brill, 1905.
• Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas. Tashîh: Melîkü’ş-Şuerâ Behâr. dijitale aktaran: Merkez-i Tahkikat Rayane-i Kaime-i İsfahan, t.y.
• Nazım, Muhammed. The Life and Times of Sultân Mahmûd of Ghazna. Cambridge: Cambridge University Press, 1931.
• Nizâmî-i Arûzî Semerkandî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Ömer b. Alî. Çehâr Makale. Tashîh: Muhammed Kazvini. Neşreden: Muhammed Mu‘in. Tahran: İntişarat-ı Armağan, 1334.
• Nizâmuddîn-i Ahmed. Tabakât-ı Ekberî I-II (Tabakât-ı Ekber Şâhî, Tabakât-ı Nizâmî). Tashîh: M. A., I. C. S. Calcutta: 1927.
• Nizâmü’l-Mülk, Hasen b. Ali b. İshâk et-Tûsî. Siyâset-Nâme (Siyeru’l- Mulûk). Hazırlayan: M. Altay Köymen. Ankara: KB Yayınları, 1982.
• Öntürk, Vural. “Gaznelilerde Bir Şehzâde Düşmanı: Hâcibü’l-Hüccâb Tuğrul Bozan” Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 36 (2017), 345-359.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hârizm”. DİA XVI/217-220. İstanbul: İSAM, 1997.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118). Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Özkuzugüdenli, Bülent. Hasan-ı Yezdî’nin Câmi’u’t-Tevârîh-i Hasenî İsimli Eserinin Selçuklular Kısmı (Giriş-Farsça Metin-Türkçe Tercüme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2014.
• Palabıyık, M. Hanefi. “Gazneliler”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti I-XV 8/343-396. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Palabıyık, M. Hanefi. Valilikten İmparatorluğu Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Piri, Mohammedreza. Tarihi Bir Kaynak Olarak Selçuklu Dönemine Ait Şiir Divânları Üzerine Araştırma. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2015.
• Ray, H. C.. The Dynastic History of Northern India I-II. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, t.y.
• Reşîdüddîn Fazlullâh. Câmi’u’t-Tevârih I-II. Tahkîk: Ahmed Ateş. Ankara: TTK Yayınları, 1957.
• Sharma, Sunil. Persian Poetry at the Indian Frontier: Mas’ud Sa’d Salman of Lahore. New Delhi: Permanent Black, 2000.
• Singh, R. B.. History of the Chahamanas. Varanasi: Bhargava Bhushan Press, 1964.
• Şafak, Ali. “Bağy”, DİA IV/451-452.İstanbul: İSAM, 1991.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Mecma’u’l-Ensâb. Tashîh: Mir Hâşim Muhaddis. Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir-i Kebir, 1363.
• Târîh-i Sistan. Tashîh: Muhammed Taki Behar. Tahran: İntişarat-ı Muin, 1381.
• Topal, Halil İbrahim. Cenâbî Mustafa Efendi, Dürr-i Meknûn ve Sırr-ı Masûn (İnceleme ve Çeviri Metin vr:1b-107a. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr. Tercüme-i Târîh-i Yemînî. çev. Curfâdekânî, Ebû’ş-Şeref Nâsıh b. Zafer b. Sa’d, Tashîh: Ali Kavîm. Tahran: 1334.
• Yılmaz, Ahmet. Sultan I. Mesûd Devri Gazneliler Tarihi (1030-1041). Ankara: Fenomen Yayınları, 2021.
• Zeki, İzzetullah. Gazneli Mahmud’un Din Politikası. Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.
• Zeki, İzzetullah. “Sultan Abdürreşîd Dönemi Gazneli Devleti’ndeki Olayların Temel Kaynaklara Yansıması” USAD 10 (2019), 161-178.