İnançların Evrimi Bağlamında Deizmin Ateizme Transformasyonu

Yıl 2025, Sayı: 20, 1 - 24, 30.06.2025

İbrahim Halil Erdoğan

https://doi.org/10.47502/mizan.1523377

Öz

Bu çalışma, iman merkezli sorunlar ve bu sorunlarla ilişkili düşünce akımlarından olan deizm ve ateizmin ilişkisi üzerine derinlemesine bir incelemeyi sunmaktadır. İnsanın doğasında var olan tanrı inancının ve ruhsal tatminini, ateizm ve deizm gibi modern düşünce akımlarının bu ihtiyaçları karşılamayacağı malumdur. Tarih boyunca insanların imanla ilişkili sorunlarla karşılaştığı gerçeğinden hareketle hak ve batıl mücadelesi olarak adlandırılan çatışma, insanlığın varoluşundan günümüze kadar süregelen bir süreçtir. Bilimsel bir perspektiften bakıldığında, iman esaslarının (dini inançların) insan psikolojisi ve sosyolojisi üzerindeki etkileri karmaşık ve çok boyutludur. Aynı şekilde ateizm ve deizm gibi düşünce sistemlerinin de bireylerin ruhsal sağlığı ve yaşamın anlamı üzerindeki etkilerini değerlendirmek önemlidir. Bu Çalışma, mevcut bilimsel terminolojideki bilgilerin derinlemesine analizini yaparak, inanç merkezli sorunlar ve modern düşünce akımlarından ateizm ve deizmin ilişkisi hakkında geniş bir bakış açısı sunmayı hedeflemektedir. Araştırmanın, iman merkezli sorunlar ve bu sorunlarla ilişkili düşünce akımları üzerinde yapılacak olan araştırmalara da ilham kaynağı olması beklenmektedir. İnsan doğası gereği yüce bir yaratıcıya inanma eğiliminde olduğundan, bireyler kendilerini deizmi, ateizme nazaran kabule daha yakın bulabilmektedirler. Bu nedenle deizmin, ateizme bir köprü vazifesi gördüğü söylenebildiği gibi ateizme geçişin ilk adımı olarak da düşünülebilir. Deizmin ahiret inancı olmaması ve peygamberlik, vahiy ve nübüvvet gibi kavramları reddetmesi de ateizm ile ortak paydalarını oluşturur. Bu çalışma aynı zamanda deizmin ve ateizmin ortak ve farklı yönlerini derinlemesine analiz ederek, dinî inançların ve felsefi yaklaşımların insan yaşamı ve düşüncesi üzerindeki etkilerini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Deizmin, ateizme olan yakınlığı ve geçişkenliği üzerine yapılan bu inceleme, dinî inançların bireylerin yaşamındaki yerinin ve öneminin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam , İnançlar , Deizm , Ateizm , Bilim

Transformation of Deism into Atheism in the Context of the Evolution of Beliefs

Öz

This study offers an in-depth examination of faith-centered issues and their relationship with thought currents such as deism and atheism. It is well-known that the inherent belief in a deity and the quest for spiritual satisfaction in human nature cannot be fulfilled by modern thought currents like atheism and deism. The conflict known as the struggle between truth and falsehood, stemming from the reality that humans have faced faith-related issues throughout history, is a process that has continued from the inception of humanity to the present day. From a scientific perspective, the effects of faith principles (religious beliefs) on human psychology and sociology are complex and multifaceted. Similarly, it is important to evaluate the impact of thought systems like atheism and deism on individuals' mental health and the meaning of life. This study aims to provide a broad perspective on faith-centered issues and the relationship between atheism and deism by conducting an in-depth analysis of existing information within scientific terminology. It is expected that the research will inspire further studies on faith-centered issues and related thought currents. Since human nature tends to believe in a supreme creator, individuals may find themselves more inclined to accept deism over atheism. Therefore, deism can be seen as a bridge to atheism or as the first step towards it. The lack of belief in the afterlife in deism and its rejection of concepts such as prophecy, revelation, and nubuwwah also constitute common ground with atheism. This study also aims to analyze the common and different aspects of deism and atheism in depth, examining the effects of religious beliefs and philosophical approaches on human life and thought. This investigation into the closeness and permeability between deism and atheism will help better understand the place and importance of religious beliefs in individuals' lives.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Beliefs , Deism , Atheism , Science.

Kaynakça

• Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Adams, M. vd. “Religious oppression”. Teaching for Diversity and Social Justice. 259- 302. USA: Routledge, 2022.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Akın, Murat. “‘Boşlukların Tanrı’sı’ İfadesi ve Kelâmî Açıdan Değerlendirilmesi”. Bilimname 2019/37 (30 Nisan 2019), 661-684. https://doi.org/10.28949/bilimname.519544
• Al-Mâturîdî, Ebû Manṣûr. et-Tevḥîd. thk. Fetḥullâh Ḫuleyf. İskenderiye: Dâru’lCâmiâtu’l-Mısriyye, ts.
• Altunışık, Mehmet Akif. “İlk Deistlere Göre Deizmin Temel İnançları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/2 (2019), 615-642.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Ammerman, N. - Roof, W. C. Work, family and religion in contemporary society: Remaking our lives. USA: Routledge, 2014. Arbino, Michael W. “Political Oppression and Religious Freedom”. Bunyan Studies 26/55 (2022), 55-78.
• Arbuckle, Gerald A. Violence, society, and the Church: A cultural approacc. Minnesota: Liturgical Press., 2004.
• Ardoğan, Recep. Âdetullah ve Sünnettullah Kavramları Açısından Deizim”, Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Ardoğan, Recep. Fıtratla Buluşma -İnkârcı Akımlara Cevaplar. ed. Fahri Hoşap. Kahramanmaraş: KLM Yayınları, 2020.
• Ardoğan, Recep. “Haberî Sıfatların Te’vilinde Elmalılı’nın Yeri -‘İstiva’ Örneği-”. ed. R. Saravanan - Ali Sami Aksöz. 87-110. İstanbul: İksad Yayınları, 2024.
• Baloğlu, Adnan Bülent. Son Hurafe DEİZM. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Başçı, Vahdettin. 17. ve 18. Yüzyıl Aydınlanma Döneminde Rasyonel Din Anlayışları ve Deizm. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Boff, Leonardo. Church: Charism and power: Liberation theology and the institutional church. USA: Wipf and Stock Publishers., 2012.
• Bozkurt, Mustafa - Kuyucu, Mehmet. “Tanrı-İnsan İlişkisi Bağlamında Deizm’in Temel İddialarının Eleştirisi” 11/2 (2020), 441-469.
• Bozkurt, Mustafa - Kuyucu, Mehmet. “Tanrı-İnsan İlişkisi Bağlamında Deizm’in Temel İddialarının Eleştirisi”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/2 (31 Aralık 2020), 441-469.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr Nasr. Mısır: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Coşkun, İbrahim. “Modern Çağ Deizminin Nedenleri ve Sonuçları”. 41-70. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Çetin, Erol. Deizm Eleştirisi ve Yapılması Gerekenler. İstanbul: Hiperlink, Güncellenmiş ve Gözden geçirilmiş 3. baskı., 2019.
• Çetin, Erol. Deizm Eleştirisi ve Yapılması Gerekenler. İstanbul: Hiperyayın, 4. Basım, 2022.
• Downs, David J. In The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts,. ed. Joel B. Green - McDonald Lee Martin. 156-168. USA: Logos Bible Study Platform, 2013.
• Düzgün, Şaban Ali. “Deizm: Öncü İsimler ve Temel Doktrin”. Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm. ed. Vecihi Sönmez vd. 3-13. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit. el-Fıkhu’l-Ekber. B.A.E: Mektebetü’l-Furkân, 1999.
• Ekrem, Uysal. İnkarcı Yaklaşımlar Sistematik Yaklaşımlar Kelam Araştırmaları I-II. Kahramanmaraş: KLM Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Emre, Dorman. “Tarihsel Ve Teolojik Açıdan Deizm Ve Eleştirisi”. 217-242. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Erdoğan, İbrahim Halil. “Deizm ve Tabiî Din Arayışı Bağlamından Bir Analiz”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/57 (2018), 789-804.
• Erdoğan, İbrahim Halil. Kelam İlmi Açısından Ölüm-Ölümsüzlük ve Ahiret .Tasavvuru. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1982.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid el-. el-İktisâd fi’l-İ’tikâd. thk. Abdullah Muhammed el-Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Genç, Cafer. “Egitim Felsefesi Açısından Deizmin İmkanının Tartışılması”. 71-92. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Gorham, Charles T. The Medieval Inquisition. A Study in religious Persecution. London: Watts & Co, 1918.
• Göküş, Şeref. “II. Meşrutiyet Dönemi İslamcı Çizgideki Süreli Yayınlarda Aile ve Çocuk Eğitimi”. Artuklu Akademi 7/1 (26 Haziran 2020), 99-124. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.689988
• Gölcük, Şerafettin - Toprak, Süleyman. Kelam Tarih Ekoller Problemler. Konya: Tekin Kitapevi, 9. Basım, 2016.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Âhiret Hayatının Gerekliliği Bağlamında İmam Mâtürîdî’nin Deizm Eleştirisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/2 (15 Aralık 2023), 329-348. https://doi.org/10.18505/cuid.1329453
• Gündoğar, Hamdi. “Deizm; Aklın Tanrılaştırılması Ya da Sorumsuz Özgürlük”. 29-40. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Harman, Vezir. “Kelâm İlminin Deizm Eleştirisi Bağlamında Akıl Ve Âlem Tasavvuru”. Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2017), 13-51.
• İbn Hişâm, el-Ensârî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Beyrut: Şeriketü’t-Tıbâati’l-Fenniyeti’l-Muttehide, 1970.
• İbn Manzûr, Cemalüddîn. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 2011.
• Karaoğlan, Arslan. Kur’ân’a Göre Dindarlığın Bireysel Ve Toplumsal Tezahürleri. ed. Fevzi Rençber vd. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2021.
• Karaoğlan, Arslan. “Kur’ân’a Özgü Psiko-Sosyal Ögelerin İnsanın Anlam Arayışındaki İzleri ve İzdüşümleri-Yunus Emre Örneği”. Yunus Emre Araştırmaları. ed. Hüseyin Yılmaz - Muşmal Koç. 43-73. Palet Yayınları: Konya, 2022.
• Kardaş, Meryem. “Deizm ve Kelam Açısından Tanrı Tasavvurları Bağlamında Nübüvvetin İmkânı Meselesi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (15 Mart 2022), 552-571. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1051804
• Kılavuz, A. Saim. Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Kingsley, N., & Clement. “The Women and Witch-hunts in Medieval Europe”. Religion and Human Rights Violation in History 3/24 (2014), 3045-3067.
• Koçak, Zeynep Canan. “Günümüz Yerleşik Peygamber Tasavvurunun Genç Zihinlerde Karşılığı” 42 (ts.).
• Köktaş, Mümin. “Aydınlanma, Hristiyanlık ve Deizm”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17/1/143 (2017), 143-158.
• Lea, Henry Charles. Studies in Church History. The Rise of the Temporal Power. Benefit of Clergy. Excommunication. The Early Church and Slavery. Norderstedt/GERMANY: BoD–Books on Demand, 2024.
• Mâturîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed el-. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Müslim, İbn Haccâc en-Nisâbûrî. Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbaki. Kahire: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, 1955.
• Nuhbetu’n mine’l-Luğaviyyîn. el-Mu’cemu’l-Vasît. Kahire: Mecmau’l-Luğati’l-Arabiyye, 1972.
• O’Banion, Patrick J. “Only the king can do it: adaptation and flexibility in crusade ideology in sixteenth-century Spain”. Church history 13/81 (2012), 552-574.
• Okumuş, Namık Kemal. “Yetersiz Bakiye: Deizm’in Tanrı Tasavvuru Ya da Sünnetullah Yasaları ve Deizm İlişkisi Üzerine Bazı Tespitler”. ed. Vecihi Sönmez vd. 173-192. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Öğük, Emine. Matüridi Düşünce Sisteminin Dayandığı Temel Tasavvurlar Geleneğin İnkişafından Geleceğin İnşasına. Ankara: İlahiyat Kitap, 2021.
• Özten, Ersan. “Teizm ve Deizm Açısından Vahye Olan İhtiyaç”. 243-266. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Tanrı, Akıl ve Ahlaktan Başka Kutsal TanImayan İnanç DEİZM. İstanbul: Yeni Boyut, 2015.
• Peker, Hasan. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. “Tanrı ve Din Tasavvuru Bağlamıyla Deizm ve Yayılımı Üzerine”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2018), 13-42.
• Raz-Krakotzkin, Ammon. The Censor, the Editor, and the Text: The Catholic Church and the Shaping of the Jewish Canon in the Sixteenth Century. USA: University of Pennsylvania Press, 2007.
• Riley, Smith J. The Crusades, Christianity, and Islam. USA: Columbia University Press, 2011.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. Sünen-i Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’lGarbî’l-İslâmî, 1998. Topaloğlu, Aydın. Ateizm Çıkmazı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Topaloğlu, Aydın. “Materyalizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/137- 140. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Tümer, Günay. “Brahmanizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/329-333. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ulutaş, Yasin. “Deizme Götüren Sebepler”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 23/2 (2021), 501-513.
• Uysal, Ekrem. Eş’arî Kelâmı. ed. İsa Yüceer. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Vose, Robin. The Index of Prohibited Books: four centuries of struggle over word and image for the greater glory of God. Londra: Reaktion Books, 2022.