Mevlana Celaleddin Rumi'nin Mesnevisinde Kur'anî İktibaslar

Yıl 2025, Sayı: 20, 471 - 496, 30.06.2025

Zeynep Akreş

https://doi.org/10.47502/mizan.1563224

Öz

Kur'an-ı Kerim, edebi eserlerde yazarlar, şairler ve düşünürler için yüzyıllar boyunca belagat ve fesahat kaynağı olmuştur. Bu kişiler, eserlerine anlam derinliği katmak ve eserlerini süslemek amacıyla bu kaynaktan ilham almışlardır. Kur'an'ın taşıdığı derin anlamlar, dinleyici ve okuyucu üzerinde güçlü bir etki bırakmış, bu sebeple yazar ve şairler, Allah'ın kitabından alıntılar yaparak edebi eserlerinde sanatlı ifadelere yer vermişlerdir.Tasavvufun en büyük ve en etkili isimlerinden biri olan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de, Kur'anî kavramlar ve ayetlerden etkilenen şairler arasındadır. Hatta bazı yazarlar, onun söz ve şiirlerini "Allah'ın kelamına dair batınî tefsirler" olarak nitelendirir. Rûmî, Kur'an'ı, hayat, hidayet, ilerleme ve yücelme kitabı olarak görmüş ve kurtuluş, rehberlik arayanlar için bir yol haritası olarak kabul etmiştir. Aynı zamanda, şiirlerinde ve sözlerinde Kur'an'dan doğrudan veya dolaylı alıntılar yaparak, sanatkârane bir üslupla bu alıntıları kullanmış ve dinleyiciye iletmek istediği mesajları güçlü bir şekilde sunmuştur. Bu makalede, Rûmî'nin Mesnevî'lerinde Kur'ânî alıntıların kullanımını ve Mesnevi'de yer alan ve doğrudan ya da dolaylı Kur’an iktibaslarını içeren bazı örnekler üzerinden çeşitler ve üsluplara dair incelemeler ele alınacaktır. Şairin bu alıntılardaki belagat ve sanat yönünü ortaya çıkararak, örnekler üzerinden her bir alıntı türüne değineceğiz. Şairin 850’den fazla beytinde, Allah’ın sıfatlarını ve fiillerini anlatan ayetler ile peygamberlerin mucizelerine dair ayetlerden esinlenerek doğrudan ya da dolaylı olarak Kur’an’dan iktibas yaptığı bilinmektedir. Bu sebeple Mesnevîlerine "Kur'an'ın açıklayıcısı" unvanı verilmiştir. Ancak bu makalede, tüm şiirleri kapsamaktan ziyade, belli başlı örnekler üzerinden durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arapça , Kur'an , Belagat , Alıntı

ظاهرة الاقتباس القرآني في مثنويات مولانا جلال الدين الرومي

Öz

الملخص
يمثّل القرآن الكريم المصدر الأول للفصاحة والبلاغة في الأعمال الأدبية للشعراء والأدباء والكتّاب على مرّ العصور ولأنهم يستقون من هذا المصدر ما يقوِّم أدبهم ويُزين عملهم، نظرًا لما يحمل من دلالات معنوية لها وقعها في قلوب المتلقين، اِلتجأوا في أعمالهم الأدبية إلى الاعتماد على كتاب الله عز وجل من خلال استخدام الصور البلاغية. والشاعر مولانا جلال الدين الرومي الذي يُعد أبرز أعلام التصوف في التاريخ الإسلامي وأكثرهم تأثيرًا على مر العصور هو من ضمن الشعراء الذين تأثروا بالمفاهيم والآيات القرآنية إلى درجة أن بعضًا من الكتّاب يطلق على أقواله وأشعاره بـ"التفاسير الباطنية لكلام الله عز وجل" لأنّ الرومي يرى أنّ القرآن كتاب الحياة والهداية والتقدم والرفعة لأولئك الذين يطلبون الخلاص والإرشاد والهداية، وكذلك يعتبر من العلماء الذين استخدموا ظاهرة الاقتباس في أشعارهم وأقوالهم وعزّزوا أحاديثهم وأشعارهم بأياتٍ من القرآن الكريم واقتبسوا اقتباسًا نصيًا بشكل مباشر أو غير مباشر في صورة فنيّة رائعة أرادوا من خلالها إيصال ما يريدون إيصاله إلى نفوس السامعين والقارئين. وسنسلط الضوء في هذه المقالة على ظاهرة الاقتباس القرآني في مثنوياته وأساليبها وأنواعها بغية الكشف عن سر بلاغتها وجمالها وإبداع الشاعر فيها، والوقوف عند كلّ نوع من هذه الأنواع من خلال ذكر بعض الأمثلة التي ذكرها الشاعر في مثنوياته دون التطرق إلى كل الأشعار لأنه استطاع أن يكتب أكثر من 850 بيت فيه اقتباس نصي مباشر من القرآن أو بشكل إيحائي يعكس فيه الآيات التي تتحدث عن صفات الله عز وجل بالإضافة إلى الآيات التي تتحدث عن معجزات الأنبياء وقد أطلق على مثنوياته لقب (كشّاف القرآن).

Anahtar Kelimeler

: اللغة العربية , القرآن , البلاغة , الاقتباس

Kaynakça

• Abadi, Hüseyin Kuli Han Azim. Tezkireyi Neşri Aşk, Tashih: Seyit Kemal Hac Seyid Cevadi, Tahran: Mirasi Mektup, 1319.
• Arpaguş, Sâfi. Mevlânâ ve İslâm. 2. Baskı, İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
• Aşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve't-Tenvîr. Tunus: ed-Dârü't-Tunusiyye, 1984.
• Bahaaddin, Cafer. ''Muktebeset'un Kuraniyyet'un fi Şiiri Ahmed'il-Vaili''. Mecellet'ü Ehlu'l Beyt, 9 (Aralık 2009), 119-133.
• Bediuzzaman Firauzanfer, Mevlâna Celâleddin, çev: Feridun Nafiz Uzluk, 2. Baskı, Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2005.
• Cevad, Redgar Muhammed, Sirri suluk. nşr. Mirza Ahmed Aştiyani, Kum: Ayeti İşrak, 1386.
• Cüzcani, Ebu Osman b. Said b. Mansur b. Şu’be, et-Tefsiru min Süneni Said b. Mansur, Mısr: Daru’s-Samii li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1997.
• Ebü’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh. Şerhu Nehci'l-belâga. nşr. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrahim, Beyrut: Daru ihyai kütübil-Arabiyye, 1959.
• Ebü'l-Meâli Celâleddin El-Hatîb El-Kazvini, El-İzah fi Ulumil-Belaga, Beyrut: Darü'lKütübi'l-İlmiyye, 2003.
• ed-Desûkī, Burhânüddîn İbrâhîm b. Ebi’l-Mecd Abdilazîz. Mesnevi Celaleddin-i Rumi, Kahire: el- Heye el- Amma lişun el- Matabı el- Emırıye, 1997.
• ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. Ġarîbü’l-Ḳurʾân, thk: Seyyid Ahmed Sakr, Kahire: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1389.
• el-Adevi, Mustaf. Kitabu Silsiletu't-Tefsir'li-Mustaf'l-Adevi. eş-Şebeke'l-İslamiyye tarafından kaydedilmiş ses dersleri, t.y.
• el-Hanbeli, İzzeddin Abdürrezzak b. Rızkullah er-Resmi. Rumuzül-künuz fi tefsirilKitabil-Aziz. Tahk. Abdülmelik b. Abdullah b. Düheyş, Riyad: MektebetülEsedi, 2008.
• el-Meragi, Ahmed Mustafa. Ulumül-Belaga el-Beyan vel-Meani vel-Bedi, Beyrut: elMüessesetü'l-Hadise li'l-Kitab, 2003.
• el-Useymîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sâlih. Lika'ul-bab'ul meftuh. Mısır: Darü'dDurra, 1438.
• el-Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî tefsîri’lḲurʾâni’l-mecîd. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1415.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsiru'nNesefi. Tahk: Yusuf Ali Bedevi, Beyrût: Dâru'l-Kelimi't-Tayyib, 1998.
• er-Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’lʿaẓîm. Tahk: Es‘ad Muhammed et-Tayyib, Kahira: el-Mektebetü'l- Asriyye, t.y.
• er-Râzî, Ebü’l-Fazl Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. Tahk. İbrâhîm es-Sâmerrâî, Amman: Dârü’l-fikr, 1985.
• es-Sa‘dî, Ebû Abdillâh Abdurrahmân b. Nâsır b. Abdillâh b. Nâsır. Teysîrü’l-kerîmi’rraḥmân fî tefsîri kelâmi’l-mennân (Tefsîrü’s-Saʿdî). Mekke: Câmiatü’l-İslâmiyye, 1398.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn el-Hudayrî. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, el-Halebî, 1951.
• eş-Şâzilî, Seyyid b. Kutb b. İbrâhîm b. Hüseyn. Fî Zılâli’l-Kur’ân. 17. Baskı, Beyrut: Dârü’ş-şürûk, 1412.
• et-Tabersî, El-Fazl b. el-Hasan. Mecmaʿu’l-beyân. Beyrut: Müessesetü'l-A'lemi li'lMatbuat, 1995.
• Fusul'un min'elmesnevi, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Çev: Abdulvahap Azzam, Muesseset'u Hindavi, İngiltere: 2017.
• Gafferi, Ferzane vd. ''el-Arabiyyat'u fi Divani'l-Mesnevi''. Mecelletü cili'lDirasati'l-Edebiyye'ti ve el-Fikriyye, 9 (Haziran 2015), 105 – 116.
• Gurci, Mustafa ve Koçkiyan, Tahir. ''Bazkavi Yeki Ez Ebyati Mesnevi Mevlevi''. Fasliname Pezohaşhayi Edebi ve Belaği, 19 (Tabistan/1396), 9-23.
• Güllüce, Hüseyin. Mevlana ve Kuran Tefsiri Açısında Mesnevi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi , Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Heyet, et-Tefsîru’l-müyesser. Medine: Melik Fehd li tabâ’ati’l-mushafi’ş-şerîf, 2009.
• İbn Bâdîs, Ebü’l-Fütûh Abdülhamîd b. Muhammed el-Mustafâ. Tefsîru İbn Bâdîs fî mecâlisi’t-teẕkîr min kelâmi’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1995.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l- ʿaẓîm. nşr. Muhammed Ali Baydun. Beyrut: Dâru'l- Kütübi'l-İlmiyye, 1419.
• Kadım abd Ferih elüMevla el-Musevi. el-İktibas'u ve't-Tadmin'u fi Nehc'il-Belağa. Basra: Basra Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Karuni, Efsane. ''Tecelli Kuran der Şiiri Mevlane''. Mecelleyi Beşaret, 36, (Hurdad,1382/2003), 54 -66.
• Kup, Abdulhüseyin Zerin. Bahr'I Der Kuze. Tahran: İntişarat'i İlmi, 1987.
• Muhammed'ul-Kafafi, Mesnevi Celâleddîn-i Rûmî, Beyrut: el-Mektebetü'l-Mısriyye, 1966.
• Taberî, Muhammed İbni Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vili Âyi’l-Kur’ân. Riyad: Dâru Âlemi’l- Kütüb, 2013.
• Zamani, Kerim. Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma'nevi. Tahran : İntişarat-ı Ittılaat, 1398.